Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wstęp           

Rozdział 1
Pierwszy odcinek, czyli serial jako miejsce uczenia się         

Rozdział 2
Najważniejszy dzień życia dyrektora Karwowskiego, czyli życie codzienne w PRL-u      

Rozdział 3
Dlaczego chcemy się bać, czyli po co dzieciom wilk z Czerwonego Kapturka, a dorosłym True Detective i Dexter?     

Rozdział 4
Serialowe obrazy przyszłości, czyli czy nowy świat będzie naprawdę wspaniały?     

Rozdział 5
Odcinek piąty, czyli ten, w którym Przyjaciele i Dziewczyny wprowadzają nas w dorosłość     

Rozdział 6
Serialowy świat pracy, czyli jak przeżyć w biurze?     

Rozdział 7
Sprawy zdrowia, życia i śmierci, czyli czego uczą seriale medyczne?        

Rozdział 8
Ostatni odcinek, czyli serialowe obrazy różnorodności i stereotypy     

Epilog, czyli dlaczego lubimy seriale?     

Bibliografia        

Indeks seriali       

O autorach

Wstęp

Chyba każdy ma „swój serial”. Historię opowiadaną w wielu epizodach, z którą wiążą się – często wywołujące wspomnienia – emocje. Dla jednych będzie to Stawka większa niż życie, dla innych Cudowne lata, Przystanek Alaska, dla jeszcze innych Przyjaciele. Zawsze jest to opowieść o bohaterach, która czasem tylko dostarcza wzruszeń, czasami jednak zmusza do refleksji i pozwala lepiej zrozumieć otaczającą rzeczywistość. Nie będzie wielkiej przesady w stwierdzeniu, że serial stał się obecnie jednym z najbardziej charakterystycznych elementów współczesnej kultury.

Choć forma opowiadania w odcinkach znana była jeszcze przed pojawieniem się telewizji, a więc w czasach radia, a także prasy, to jednak jej ekranowa postać jest najbardziej popularna. Na szczególną rolę, jaką pełni współcześnie serial, zwracają uwagę zarówno badacze, jak i publicyści. Ewelina Konieczna podkreśla, że seriale kolonizują świadomość dzisiejszych odbiorców kultury medialnej.

Filmowe historie w odcinkach przyciągają, magnetyzują, uzależniają, dostarczają rozrywki i przyjemności, ale także poruszają aktualne oraz ważne społecznie problemy. Serialowe opowieści nastawione są na eksplorację nowych zjawisk społecznych i przemian obyczajów, projektują reakcje oraz świadomość odbiorców, czasem nią manipulując. Zawarte w serialach, często kontrowersyjne treści i sposoby przedstawiania rzeczywistości, ilustrują zachodzące zmiany społeczno-kulturowe, poruszają tematy oraz kwestie będące odbiciem różnorodnych zachowań i postaw.

Dziś seriale są obecne praktycznie w każdym medium audiowizualnego przekazu. Zdaniem Katarzyny Czajki-Kominiarczuk „żyjemy w czasach największego przełomu w produkcji i dystrybucji seriali od czasów pojawienia się telewizji kablowej”. Rzeczywiście rozwój platform streamingowych spowodował zwielokrotnienie produkcji seriali, co było odpowiedzią na zwiększone zainteresowanie nimi odbiorców, którzy dopasowują proponowaną ofertę do własnych upodobań. W pewnym sensie możemy mówić nawet o nadmiernej podaży serialowych propozycji na medialnym rynku.

O ile film został doceniony w pedagogice oraz psychologii i dziś już nikt nie kwestionuje jego poznawczego potencjału, o tyle serial traktowany był raczej jako „ubogi krewny” filmu, a nawet jako jego „gorszy kuzyn”, którego należy się wstydzić i lepiej nie wspominać o nim w dobrym towarzystwie. Tymczasem serial przejął obecnie funkcje kina. To on dziś opowiada nam o złożoności świata. Biorąc pod uwagę zarówno rozmiar produkcji, jak i popularność seriali, postanowiliśmy przyjrzeć się temu fenomenowi kultury współczesnej. Nasza książka jednak nie będzie kolejną próbą omówienia specyfiki schematów narracyjnych serialu, jego języka jako formy telewizyjnej ani tym bardziej zbiorem anegdot o bohaterach i twórcach seriali. Nie będzie także zbiorem recenzji serialowych propozycji stacji telewizyjnych oraz platform streamingowych.

W naszym przekonaniu w tym właśnie gatunku telewizyjnym znajduje swoje zastosowanie antropologiczna perspektywa analizy fenomenów kultury popularnej, ponieważ serial telewizyjny zdaje się pełnić rolę lustra, w którym odbija się świat społeczny ludzi, nic dziwnego zatem, że stał się on obszarem badań przedstawicieli różnych dyscyplin. W analizach pedagogicznych zdaje się on jednak zajmować miejsce marginalne, choć i tu znaleźć można ciekawe próby zmierzenia się z tym zagadnieniem. Biorąc pod uwagę fakt, że serial zajmuje szczególną pozycję w dzisiejszej kulturze popularnej, cel, jaki przed sobą postawiliśmy, dotyczy wydobycia edukacyjnych aspektów tego fenomenu, to właśnie w nim bowiem najwyraźniej można dostrzec zarówno mity funkcjonujące w społeczeństwie, jak i dominujące dyskursy.

Teoretycznym i metodologicznym zapleczem dla pedagogicznej refleksji nad serialem jest pedagogika kultury popularnej, korzystająca z dorobku studiów kulturowych. Studia kulturowe odrzucają traktowanie pedagogiki jako „techniki” albo zbioru umiejętności potrzebnych do „kierowania rozwojem”. Pedagogika jest postrzegana tu jako praktyka kulturowa zrozumiała przez pryzmat historii, polityki, władzy i kultury. Staje się ona w tym przypadku miejscem krytycznej analizy wielorakich dyskursów obecnych w kulturze. Dyskursów, jakich wszyscy jesteśmy uczestnikami, będąc zanurzeni w kulturze mediów. Jak zauważa Henry A. Giroux, tradycyjne dyscypliny akademickie nie są w stanie opisać ogromnego zróżnicowania kulturowych i społecznych zjawisk. Niebagatelną rolę spełnia tu rozprzestrzenianie się kultury elektronicznej do wszystkich sfer życia codziennego (intelektualnego i artystycznego). Orędownicy studiów kulturowych podkreślają, że rola kultury medialnej, a przede wszystkim siła mass mediów w przekazywaniu wiedzy, ma kluczowe znaczenie dla rozumienia struktury społeczeństwa i jego życia codziennego.

Naszym zdaniem „stawianie pytań” tekstom kultury jest równie pasjonującym przedsięwzięciem badawczym jak prowadzenie wywiadów czy badań ankietowych i często może przynieść ciekawsze efekty. Jak zauważa Chris Barker, teksty kultury są formami narracji, a więc uporządkowanymi opisami, będącymi zapisem wydarzeń. Narracje to opowieści, które stanowią próbę wyjaśnienia funkcjonowania społecznej rzeczywistości. Co więcej,

Dostarczają nam struktur rozumienia i reguł odniesienia dotyczących sposobu konstrukcji świata społecznego, udzielając tym samym odpowiedzi na pytanie, jak mamy żyć.

Seriale są więc nie tylko produktami artystycznymi, lecz także pewnymi faktami społecznymi ze względu na źródła powstania, charakter odbioru i funkcjonowanie społeczne, tak więc można na ich podstawie, w świetle wiedzy pochodzącej z innych materiałów socjologicznych, rekonstruować wiedzę i obraz świata tych, których postawy wyrażają. W zmierzeniu się z takim zadaniem pomaga ich krytyczna analiza. Dla pedagogicznej refleksji nad serialami interesujące jest bowiem to, o czym one opowiadają niejako „przy okazji”: jak konstruowany jest świat bohaterów, czego się boją, o czym marzą, w jaki sposób radzą sobie z problemami, które niesie rzeczywistość, jak obrazowane są w nich rozmaite aspekty życia.

Zakładając trafność wspomnianej wcześniej metafory „lustra”, można analizować ów fenomen jako odbicie problemów, lęków czy dominujących w społeczeństwie narracji. Interesujące jest np. porównanie serialu 39 i pół z 2008 roku z kultowym Czterdziestolatkiem z lat siedemdziesiątych. Głowni bohaterowie to mężczyźni w tym samym wieku, jednak po trzydziestu latach, jakie dzielą te dwa seriale, możemy dostrzec, jak bardzo zmienił się nie tylko świat: w tych dwóch tekstach kultury popularnej uwidacznia się odmienność społecznych konwencji, a przede wszystkim habitusu czterdziestolatków. Medialny czterdziestolatek początku XXI wieku w niczym nie przypomina szacownego peerelowskiego inżyniera budującego „Nową Polskę”. To chodzący w trampkach lekkoduch, człowiek oddający się swoim pasjom, z których najważniejszą jest muzyka rockowa, będąca również istotną płaszczyzną międzypokoleniowego porozumienia z dziećmi. Ci dwaj czterdziestoletni bohaterowie popkultury ilustrują odmienność zarówno rzeczywistości, w jakiej wzrastali, jak i przestrzeni społecznej, w jakiej przyszło im żyć. Podobnie ciekawe jest porównanie pierwszego polskiego serialu „rodzinnego” Wojna domowa z 1965 roku z Rodzinka.pl z 2011 roku czy jakimkolwiek innym polskim serialem familijnym. Problemy wychowawcze, z jakimi borykali się rodzice z Wojny domowej (np. „wojna” o długość włosów męskiej części młodzieży), dziś budzą uśmiech na twarzach widzów, niemniej jednak serial ten jest „dokumentem” ich realności w tamtym czasie. Zupełnie inaczej przedstawiają się konflikty z dziećmi i inaczej są rozwiązywane współcześnie.

Zdaniem badaczy analiza treści rozmaitych tekstów może być wykorzystywana w trojaki sposób: w pierwszym badacz interesuje się głównie cechami samej treści; w drugim, wychodząc z analizy treści, próbuje sformułować wnioski o autorze; w trzecim podejściu interpretuje treść po to, aby dowiedzieć się czegoś o jej odbiorcach. Właśnie pierwsze i trzecie podejście wydaje się najciekawsze dla próby opisu edukacyjnego potencjału serialu. Jak zauważa Gillian Rose, różne grupy społeczne nadają sens światu w rozmaity sposób. Znaczenia te „kryją się” w tekstach kultury: filmach, serialach czy muzyce. „Niezależnie jednak od formy, jaką przyjmują, te tworzone przez ludzi znaczenia, czyli reprezentacje, strukturują ludzkie zachowania w życiu codziennym”. Analizując zatem seriale, można wnioskować o problemach nurtujących społeczeństwo, sposobach ich rozwiązywania oraz o świecie wartości i sposobie życia.

Nasza książka jest próbą pedagogicznego odczytania serialu telewizyjnego, nie skupialiśmy się w niej jednak na interpretacji konkretnych produkcji pod względem ich „edukacyjnej zawartości”. W naszych analizach wychodziliśmy od problemu, by następnie przejść do jego ilustracji w różnych serialowych propozycjach.

Pierwszy   rozdział,   będący   wprowadzeniem   Czytelniczki   i   Czytelnika w omawiane zagadnienia, zarysowuje teoretyczne tło naszych analiz. W kolejnym rozdziale, analizując kilka emblematycznych polskich seriali telewizyjnych lat siedemdziesiątych, ukazujemy charakterystyczne elementy życia codziennego w PRL-u. W rozdziale trzecim przyglądamy się wybranym serialom grozy i próbujemy odpowiedzieć na pytanie: dlaczego lubimy się bać? Temat lęku kontynuowany jest w następnym fragmencie, w którym „spoglądamy w przyszłość” przez pryzmat kilku serialowych wizji jutra. W rozdziale piątym nasze dociekania kierujemy w stronę „rytuałów przejścia” w dorosłość, jakie ukazywane są w serialach, a w kolejnym przyglądamy się ukazywaniu pracy jako istotnej przestrzeni życia człowieka. W rozdziale siódmym zastanawiamy się nad fenomenem popularności seriali medycznych i ich edukacyjnym potencjałem. W ostatnim rozdziale omawiamy atypowych bohaterów seriali oraz analizujemy serialowe stereotypy. Całość zamyka – zgodnie z serialową konwencją – epilog, w którym podsumowujemy nasze rozważania o tym fenomenie kultury popularnej, próbując odpowiedzieć na zasadnicze pytania: dlaczego lubimy seriale oraz w czym upatrywać ich edukacyjnej wartości?

Przy pracy nad tą książką staraliśmy się zachować rygory naukowego dyskursu, łącząc go z eseistycznymi formami narracji. Być może Czytelniczka lub Czytelnik poczuje się jak Molierowski Pan Jourdain (który to ze zdziwieniem dowiaduje się, że „prozą mówi”), zauważając, jak wiele seriale mówią o naszym świecie, a w istocie czego możemy dowiedzieć się z nich o nas samych. Mamy jednak przez to nadzieję, że będzie ona czytana nie tylko przez badaczy edukacji zajmujących się pedagogiką kultury popularnej, lecz także nauczycieli, rodziców oraz wszystkich, którzy lubią oglądać seriale.

Dlaczego oglądamy seriale? Czy to tylko „tania rozrywka”, niewymagająca intelektualnego zaangażowania? Naszym zdaniem tak krytyczne spojrzenie na ten fenomen współczesnej kultury popularnej jest zdecydowanie upraszczające i nie oddaje ani jego złożoności, ani rzeczywistej roli, jaką odgrywa u dzisiejszych uczestników życia kulturalnego. Gdzie wobec tego tkwią przyczyny popularności seriali? Na czym polega ich edukacyjna wartość? Stawiamy te pytania w książce i zapraszamy Czytelniczki i Czytelników do wspólnych poszukiwań odpowiedzi.

Witold Jakubowski
Sylwia Jaskulska

Czego nas uczą seriale? to publikacja, która w przemyślany sposób porusza zagadnienie znaczenia seriali w kulturze i edukacji. Jest to wartościowa propozycja zarówno dla badaczy zajmujących się analizą mediów, jak i miłośników serialowych opowieści. Oryginalne ujęcie tematu i aktualność problematyki sprawiają, że stanowi ona ważny głos w dyskusji dotyczącej roli seriali we współczesnej kulturze.

Z recenzji dr hab. Eweliny Koniecznej, prof. UŚ