Redakcja naukowa:

Inetta Nowosad

pedagog, doktor habilitowany nauk humanistycznych, profesor Uniwersytetu Zielonogórskiego. Od 2011 roku kierownik Zakładu Pedagogiki Szkolnej na Wydziale Nauk Społecznych UZ. Trzykrotna stypendystka Niemieckiej Centrali Wymiany Akademickiej (Deutscher Akademischer Austauschdienst, DAAD), realizująca indywidualne projekty badawcze, a także współpracownik naukowy w projektach innych jednostek naukowych: 2002–2018 – Niemieckiego Instytutu Międzynarodowych Badań Pedagogicznych we Frankfurcie nad Menem i w Berlinie (Deutsches Institut für Internationale Pädagogische Forschung Frankfurt am Main – Berlin); 2012–2014 – Uniwersytetu w Erfurcie. Jej zainteresowania naukowe osadzone są w szerokim nurcie badań nad efektywnością i poprawą pracy szkoły (rozwoju szkoły). Tu znaczące miejsce zajmuje kategoria zmiany edukacyjnej oraz uwarunkowania jakości i efektywności edukacji – zarówno na poziomie mikro (jednostki szkolnej), jak i makro (systemu szkolnego).

Autorka ponad 100 publikacji naukowych, między innymi monografii: Nauczyciel-wychowawca czasu polskich przełomów (Kraków 2001); Perspektywy rozwoju szkoły. Szkice z teorii szkoły (Warszawa 2003), Polish Education at the Time of Changes (współautorstwo z Mirosławem J. Szymańskim) (Zielona Góra – Kraków 2006), Autonomia szkoły publicznej w Niemczech. Poszukiwania, konteksty, uwarunkowania (Zielona Góra 2008), Kultura szkoły w rozwoju szkoły (Kraków 2019), Przedszkola w Niemczech. Między siłą tradycji a wyzwaniami przyszłości (współautorstwo z Katarzyną Tomasik-Abdelsamie) (Kraków 2020).

Kowalski Mirosław dr hab.

profesor Uniwersytetu Zielonogórskiego; kierownik Katedry Teorii i Filozofii Wychowania; członek Komitetu Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk; zastępca przewodniczącego Zespołu Teorii Wychowania przy KNP PAN. Jest autorem, współautorem, redaktorem lub współredaktorem kilkudziesięciu artykułów naukowych i książek, m.in.: Zdrowie – wartość – edukacja; Przemoc i zdrowie w obrazach telewizyjnych. Edukacja przez codzienność telewizyjną; Przestrzeń edukacyjna. Oczekiwania, doświadczenia i dylematy społeczne; Edukacja w przebiegu życia. Od dzieciństwa do starości; Świadomość aksjologiczna i podmiotowość etyczna. Analizy i impresje; Myśleć o zdrowiu. Między wolnością a zniewoleniem; Santé – maladie et jeunesse – vieillesse (Dans le contexte des préoccupations, attentes et espoirs de l’homme moderne) /Health – Illness and Youth – Old Age (in the Context of Concerns, Expectations and Hopes of Modern Man); Fenomenologie: socjologia versus pedagogika. Przesłanki instytucjonalizowania się pedagogiki fenomenologicznej.

Członek rad naukowych i redakcyjnych krajowych i zagranicznych czasopism naukowych, m.in.: „Studia z Teorii Wychowania”, „Społeczeństwo i Rodzina”, „Review of European Studies”, „Problems of Education in the 21st Century”, „ACC JURNAL”, „Journal of International Scientific Publications: Educational Alternatives”.

Aleksandra Tłuściak-Deliowska

doktor, adiunkt w Instytucie Pedagogiki Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie. Autorka licznych artykułów w czasopismach naukowych. Ma na swoim koncie wystąpienia na konferencjach krajowych i zagranicznych. Jej dorobek naukowy jest efektem działalności badawczej prowadzonej w dwóch obszarach tematycznych, jakimi są szkolne środowisko uczenia się oraz przemoc rówieśnicza w szkole.

Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wstęp (Inetta Nowosad, Mirosław J. Szymański)               

INDYWIDUALIZM I WSPÓLNOTOWOŚĆ W SZKOLE

Mirosław J. Szymański
Wspólnotowość i indywidualizm w szkole przyszłości            

Bogusław Śliwerski
Dramatyzm reform oświatowych w latach 1989–2024            

Agnieszka Cybal-Michalska
Orientacja prorozwojowa jako przestrzeń wspólnotowego uczestnictwa w rzeczywistości permanentnej zmiany       

Stefan M. Kwiatkowski
Szkoła w procesie przygotowywania uczniów do funkcjonowania na współczesnym rynku pracy     

Ewa Ogrodzka-Mazur
Szkoła jako przestrzeń aksjologicznego (nie)współistnienia – ku wykluczaniu kulturowemu w kontekście dostrzegalnych skutków transformacji   

Jerzy Nikitorowicz
Wspólnota tożsamościowa w kontekście funkcjonowania szkoły z klasami ukraińskimi. Historia i teraźniejszość     

Mirosław Kowalski
Idealizowanie nauki – między wolnością a zniewoleniem?
Analizy i refleksje    

PODMIOTY EDUKACJI – MIĘDZY INDYWIDUALIZMEM A WSPÓLNOTOWOŚCIĄ

Mirosława Nowak-Dziemianowicz
Indywidualizm i wspólnotowość a edukacja i pedagogika uznania     

Krzysztof Rubacha
Indywidualizm vs. wspólnotowość jako standard wzmocnień wychowawczych     

Jolanta Szempruch, Joanna Smyła
Między indywidualizmem a wspólnotowością – młodzież we współczesnym świecie    

Mirosław Sobecki
Tendencje indywidualistyczne vs. wspólnotowe i ich wybrane uwarunkowania. Na przykładzie studentów pedagogiki Uniwersytetu w Białymstoku     

Magdalena Piorunek
Zdrowie psychiczne, poczucie koherencji, wypalenie studentów – implikacje dla jednostki i wspólnoty akademickiej          

Ryszard Bera, Katarzyna Nowosad
Samoocena podstawą samoakceptacji i cechą mentalności indywidualistycznej nauczycieli       

Inetta Nowosad, Aleksandra Tłuściak-Deliowska
Autonomia nauczycieli – wymiary indywidualny i wspólnotowy       

Wstęp

Książka   Szkoła   i   nauczyciel.   Indywidualizm   a   wspólnotowość   wpisuje   się w cykl publikacji o wspólnym tytule głównym Szkoła i nauczyciel. Już sam tytuł zwraca uwagę na złożoność występujących w edukacji procesów, w które bezpośrednio uwikłane są podmioty edukacji, i eksponuje tym samym ważne aspekty dotyczące pracy polskiej szkoły i środowiska zawodowego nauczycieli. Autorzy poszczególnych   tekstów   podejmują   się   diagnozy   kluczowych   obszarów   stanowiących o efektywności i jakości edukacji. W tym tomie rozmaite zagadnienia rozpatrywane są przez pryzmat dwóch centralnych kategorii: indywidualizmu i wspólnotowości. Obie na pierwszy plan wysuwają relacje między jednostką a wspólnotą.

Każdą grupę, większą i mniejszą społeczność tworzą jednostki, bez nich trudno mówić o wspólnocie. Z kolei jednostka może stać się pełnowartościowym człowiekiem w relacji z innymi – przez komunikowanie się, działania i aktywność relacyjną oraz współodczuwanie. W założeniach edukacja w codzienności szkolnej ma być z jednej strony dostosowana do potrzeb i możliwości indywidualnych uczniów, rozwijać wyjątkowość i niepowtarzalność osoby, z drugiej zaś musi być zgodna z celami i zadaniami wspólnymi dla wszystkich, w tym uwzględniać wyznaczoną podstawę programową. Chodzi zatem o potrzebę realizacji zarówno idei indywidualizmu, jak i wspólnotowości.

Misją edukacji jest rozwój indywidualizmu, jak również budowanie wspólnoty. Dzieje się to w procesie eksponującym znaczenie współpracy uczniów, zaufania członków społeczności szkolnej, okazywania sobie wsparcia, umiejętności wzajemnego wyrażenia różnych potrzeb oraz przywództwa edukacyjnego, które ma wprowadzać, utrzymywać i intensyfikować te procesy. Te wstępne i bardzo ogólne rozważania kierują uwagę na dalsze kwestie związane z wysoką jakością i efektywnością procesów edukacyjnych. Szczególnie ważne okazują się refleksje na temat potencjału kształtowania kultury organizacyjnej szkoły. Może ona generować zaangażowanie podmiotów edukacyjnych w realizację wartości organizacji. To kultura bowiem sprawia, że dana społeczność uzyskuje wiedzę o tym, co oznacza organizacja, i ma kluczowe znaczenie w poprawie funkcjonowania szkoły oraz wzroście jej efektywności. Wpływa na dynamikę tego, co członkowie organizacji postrzegają, oceniają i wykonują. Koncentruje to uwagę na dwóch bardzo istotnych kwestiach: wspólnocie członków organizacji i procesie uczenia się. Podejście takie uwypukla znaczenie współpracy, przyjacielskich relacji i przynależności – wszystkiego, co pozwala osiągnąć efekt synergii. Zapewnia jedność, bliskie relacje całej społeczności szkoły. Skupia się na konkretnej rzeczywistości i doświadczeniach oraz sprawach związanych z praktycznością i użytecznością. Wówczas procesy decyzyjne wewnątrz szkoły opierają się na zasobach ludzkich.

Warto zauważyć, że przyjęte przez nas kategorie i teorie, w których zostały one osadzone, nie są nowe. Wartość indywidualizacji została zauważona przez teoretyków i praktyków wychowania już dawno temu. Szczególnego znaczenia nabrała w ruchu nowego wychowania. W Polsce indywidualizacja edukacji zyskała na znaczeniu w latach 20. XX wieku i odegrała ważną rolę w konstytuowaniu szkolnictwa po odzyskaniu niepodległości. W omawianym podejściu do indywidualizacji edukacji coraz popularniejszy stawał się pogląd, że w kształceniu i wychowaniu założony program kształcenia i organizację pracy szkoły koniecznie trzeba dostosować do indywidualnych cech ucznia. Miało to służyć wypracowaniu strategii, które przyczynią się do osiągnięcia najlepszych rezultatów nauczania, a zarazem do wzmocnienia skuteczności uczenia się każdego ucznia. Chodziło o zachowanie poczucia dobrostanu ucznia oraz o to, by uczenie się stało się powodem zadowolenia z własnego rozwoju oraz przekraczania granic. Sądzono, że dzięki zróżnicowaniu treści i metod kształcenia można w praktyce zaobserwować bogactwo rozwiązań organizacyjnych i propozycji teoretycznych.

Współcześnie kategorie indywidualizmu i wspólnotowości są ważne w procesach zorientowanych na jakość i efektywność edukacji. Coraz większe znaczenie zyskuje też rozpoznanie uwarunkowań jakości i efektywności procesu dydaktyczno-wychowawczego, które w zmiennej rzeczywistości stanowią inny kontekst niż wcześniej. Konieczna jest więc dyskusja nad możliwościami realizacji założonych celów w różnych warunkach (wieś – miasto, szkoła słaba – szkoła dobra itp.).

Potrzeba zbilansowania zdobytych już osiągnięć oraz możliwości ich implementacji do innych warunków kontekstowych. Istotne okazuje się także rozpoznanie tych rozwiązań, które są nieprzemijające, i tych niewytrzymujących próby czasu. Na tej podstawie możliwe jest określenie kierunków, które wyznaczają dalsze poszukiwania, propozycje zmian, modernizacji czy innowacji, uwzględniających zrównoważenie indywidualizacji i wspólnotowości w edukacji i harmonię w środowisku szkolnym. Rzecz w tym, że obok zjawisk oczekiwanych pojawiają się inne, nowe, nieznane. Najczęściej stanowią one asumpt do podejmowania dalszych przedsięwzięć innowacyjnych oraz wzbogacania istniejącej wiedzy.

Podtytuł Indywidualizm a wspólnotowość skłania do dyskusji nad zagadnieniem napięcia wyłaniającego się w pracy nauczycieli w codzienności szkolnej. Zarówno priorytet indywidualizacji edukacji, jak i wspólnotowości, choć mocno uzasadnione w teorii i badaniach, nie zawsze współgrają w praktyce, tworząc harmonię w środowisku szkolnym. Czy współczesne uwarunkowania edukacji szkolnej umożliwiają takie zrównoważenie? Czy wizja harmonii jest realna, czy raczej to ideał, do którego możemy tylko zmierzać, bez szansy na jego pełne osiągnięcie?

Postawione przez nas pytania wyznaczyły autorom tekstów kierunek analiz. W poszukiwaniu odpowiedzi nie bez znaczenia okazał się ogląd wysoce efektywnych polityk i praktyk, kształcenia oraz doskonalenia nauczycieli opracowanych z perspektywy globalnej oraz lokalnych doświadczeń. Analizy wzmocnione prowadzonymi badaniami umożliwiły obserwację zjawisk edukacyjnych, które zostały osadzone w dwóch szerokich polach wyznaczających poszczególne części publikacji: Indywidualizm i wspólnotowość w szkole oraz Podmioty edukacji – między indywidualizmem a wspólnotowością.

W naszym przekonaniu książka skłania do refleksji nad dążeniem do zrównoważenia – nie stałej równowagi, która może się okazać zbyt statyczna, zatem z czasem nieprzydatna, ale dynamicznego równoważenia. Procesu, który nieustannie będzie wypracowywany przez podmioty szkolne. Zapewni im przestrzeń rozwoju własnej niepowtarzalności na bazie autonomii i jednocześnie wzmocni wartość wspólnoty. Pozwoli efektywnie i z korzyścią dla wszystkich zainteresowanych budować podstawy edukacji przyszłości, zorientowanej na kompetencje XXI wieku, w której indywidualizacja i wspólnotowość osiągną niezbędny poziom rozwoju i wzajemnego dopełniania się.

Inetta Nowosad
Mirosław J. Szymański