Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wprowadzenie (Helena Ostrowicka)       

Rozdział 1. Heterotopie obywatelstwa jako przedmiot badań – założenia teoretyczne i podstawy metodologiczne
(Helena Ostrowicka, Violetta Kopińska)      

Rozdział 2. Charakterystyka badanych organizacji młodzieżowych
(Klaudia Wolniewicz-Slomka, Iuliia Lashchuk)       

Rozdział 3. Formalne członkostwo i granice symbolicznej przestrzeni tożsamości zbiorowej organizacji jako heterotopijny system otwarcia-zamknięcia
(Violetta Kopińska, Klaudia Wolniewicz-Slomka)      

Rozdział 4. Świętowanie jako przykład heterotopii czasu
(Celina Czech-Włodarczyk, Magdalena Cuprjak)     

Rozdział 5. Dyskursywna przestrzeń symboliczna organizacji jako heterotopia iluzji i kompensacji
(Violetta Kopińska)     

Rozdział 6. Wartości i funkcje ukraińskich organizacji młodzieżowych w budowaniu heterotopii obywatelstwa
(Klaudia Wolniewicz-Slomka, Joanna Stepaniuk)    

Rozdział 7. Militaryzacja jako praktyka heterotopii kryzysu
(Iuliia Lashchuk, Klaudia Wolniewicz-Slomka, Helena Ostrowicka)  

Rozdział 8. Dyskurs „my” i „oni” jako heterotopia dewiacji
(Iuliia Lashchuk, Klaudia Wolniewicz-Slomka, Helena Ostrowicka)  

Rozdział 9. Miejsce i przestrzeń w pragmatycznym wymiarze partycypacji
(Magdalena Cuprjak, Celina Czech-Włodarczyk, Joanna Stepaniuk)  

Rozdział 10. Obywatelstwo w przestrzeniach wybranych organizacji młodzieżowych działających w Polsce i w Ukrainie
(Helena Ostrowicka, Violetta Kopińska, Celina Czech-Włodarczyk, Magdalena Cuprjak, Klaudia Wolniewicz-Slomka)     

Bibliografia     

Spis cytowanych materiałów empirycznych      

Spis rycin i tabel

Wprowadzenie

Książka, którą oddajemy do rąk Czytelników i Czytelniczek, powstała w efekcie naszego badawczego zainteresowania zjawiskiem obywatelstwa wśród młodzieży. Młode pokolenia, ich wartości, style życia, preferowane i realizowane aktywności od wielu dekad skupiają uwagę zarówno badaczy będących przedstawicielami różnych dyscyplin naukowych, osób zaangażowanych w pracę z młodzieżą, jak i decydentów odpowiedzialnych za kształtowanie polityki edukacyjnej, społecznej czy gospodarczej (zob. Ostrowicka, 2019). Powodów niesłabnącego zainteresowania młodzieżą jest oczywiście wiele – od czysto poznawczych po stricte instrumentalne, o czym opowiada bogata literatura naukowa na temat kulturowych uwarunkowań dyskursu juwentologicznego (np. France, 2007; Gillis, 1981; Lesko, 2001; Ostrowicka, 2015; Wyn, White, 1997). Sama kategoria pojęciowa „młodzież” jest rozmyta i niejednoznaczna, dlatego we wprowadzeniu przedstawię podstawowe cele i zakres naszego projektu badawczego1. Część jego rezultatów prezentujemy w monografii.

W badaniach przyglądałyśmy się młodym ludziom przez pryzmat sformalizowanych organizacji młodzieżowych, traktując je jako przestrzenie, w których do głosu dochodzą różne formy i znaczenia obywatelstwa. Podstawowym celem stała się rekonstrukcja heterotopii obywatelstwa wybranych organizacji młodzieżowych działających w Polsce i w Ukrainie, w tym ich analityczno-krytyczne oraz porównawcze ujęcie. Wybór organizacji miał charakter celowy, uwzględniający ich obecność w Polskiej Radzie Organizacji Młodzieżowych (w przypadku organizacji działających w Polsce) i widoczność w przekazach medialnych.

Zrealizowany projekt w warstwie teoretycznej inspirowany jest pracami Michela Foucaulta, a w szczególności odwołuje się do koncepcji heterotopii, czyli „różnomiejsc” (Foucault, 2005, 2006b), sytuując prowadzone rozważania w kontekście interdyscyplinarnych badań dyskursywnych. Pojęcie heterotopii, które zrobiło już niemałą karierę po tzw. zwrocie topograficznym w naukach humanistycznych i społecznych (zob. Mendel, 2006; West-Pavlov, 2009), okazało się przydatne w próbie wglądu w wielopoziomowe i wielowymiarowe konstrukcje obywatelstwa. Pomimo bogatego dorobku heterotopian studies dotychczas pojęcie heterotopii nie znalazło zastosowania w badaniach nad formami i znaczeniami obywatelstwa. Wykorzystane w badaniach nad obywatelskością, pozwala na wprowadzenie nowych interpretacji zjawisk łączonych z edukacją nieformalną i normatywną figurą obywatela, a w ostatecznym rozrachunku – na ukazanie skomplikowanego i złożonego charakteru obywatelstwa. Szerszy opis przyjętych założeń teoretycznych, w tym kluczowych kategorii pojęciowych (obywatelstwa, heterotopii, dyskursu) przedstawiamy w rozdziale 1. W tym miejscu chcę podkreślić trzy kwestie.

Po pierwsze, przyjęta perspektywa poznawcza łączy pojęcia i kategorie analityczne zaczerpnięte z różnych dyscyplin naukowych i tradycji intelektualnych pedagogiki, socjologii, językoznawstwa i filozofii. Takie ujęcie ma swoje mocne strony i ograniczenia. Niezmiennie uznajemy, że kluczowy jest problem badawczy, a odpowiedzi szukamy, korzystając z adekwatnej i dostępnej „skrzynki z narzędziami”. Badanie heterotopii, zwłaszcza w perspektywie porównawczej, wymaga spojrzenia z wielu punktów widzenia, dlatego optymalną strategią ich rekonstrukcji są projekty zespołowe, złożone z badaczy wyposażonych w różnorodne kompetencje i doświadczenie. Należy dodać, że oprócz autorek niniejszej monografii w naszym projekcie na etapie gromadzenia, porządkowania i kodowania materiałów empirycznych dotyczących organizacji ukraińskich uczestniczyli również: Nina Boichenko, Paulina Siegień i Wojciech Siegień. Ich kompetencje językowe i doświadczenie były dla naszego zespołu bezcenne. W sumie w projekt zaangażowane były osoby z wykształceniem filozoficznym, pedagogicznym, politologicznym, prawnym, wschodoznawczym i filologicznym. Praca w tak wielodyscyplinarnym zespole przynosiła oczywiste pożytki poznawcze, a oprócz tego sprzyjała dyskusji i krytycznej refleksji nad procesem i efektami realizowanych badań. Po drugie, zastosowana dyskursywno-analityczna metodologia uwypukla znaczenia obywatelstwa zapośredniczonego w języku. Pomimo dość bogatej literatury dotyczącej obywatelskości i edukacji obywatelskiej można dostrzec wyraźny deficyt w zakresie eksplorowania dyskursu i młodzieżowej perspektywy rozumienia i konceptualizowania własnej aktywności. Naszym celem była analiza trzech warstw obywatelstwa (identyfikacji, wartości i partycypacji), jednak to, w jaki sposób warstwy te wypełnione zostały znaczeniami, zależało od treści wypowiedzi i dyskursywnych strategii stosowanych przez badane organizacje młodzieżowe i ich przedstawicieli. Zakres analiz, których wyniki przedstawiamy w niniejszej monografii, obejmuje wyłącznie teksty wytworzone przez organizacje młodzieżowe. Są to zarówno dokumenty (statuty, deklaracje ideowe, oświadczenia, sprawozdania), inne treści zamieszczane przez organizacje na stronach internetowych (newslettery, publikacje), jak i posty w mediach społecznościowych (Facebook), a więc materiały zróżnicowane gatunkowo i objętościowo. Analizowałyśmy zatem materiały zastane, których wartość poznawczą upatrujemy przede wszystkim w tym, że powstały one niezależnie od celów naszych badań i wyrażają głos badanych organizacji w przestrzeni publicznej. Po trzecie, przyjęta porównawcza perspektywa okazała się bardziej wymagająca, niż zakładała konceptualizacja badań. Projekt badawczy, który otrzymał finansowanie z grantu Narodowego Centrum Nauki, koncentruje się na określonym momencie historycznym. W Polsce było to przypadające w 2018 roku 100-lecie odzyskania niepodległości, a w Ukrainie – 100-lecie państwowości. Istotność tych rocznic pozwoliła uznać wybrany czas za szczególny dla ujawniania się dyskursów o obywatelstwie i badania ich przez pryzmat różnic i podobieństw występujących między organizacjami młodzieżowymi działającymi w zróżnicowanych warunkach społeczno-politycznych. Takie podejście wpisywało nasz projekt w tradycję polsko-ukraińskich badań porównawczych. Zgodnie z założeniami w sposób celowy zgromadzony został materiał empiryczny. W przypadku organizacji ukraińskich udało nam się zebrać dane przed wybuchem wojny z Rosją w 2022 roku, a to oznacza, że nasze analizy i ich interpretacje dotyczą obywatelstwa realizowanego w organizacjach młodzieżowych w Ukrainie przed zmianami wywołanymi działaniami wojennymi. Z tego punktu widzenia przeprowadzone badania z jednej strony posiadają wartość dokumentacji historycznej, a z drugiej mogą motywować do kontynuacji monitorowania organizacji młodzieżowych funkcjonujących w zmieniających się warunkach politycznych w Europie i poza nią.

Jak już wcześniej wspomniałam, książka prezentuje obszerną część rezultatów uzyskanych w ramach zrealizowanych badań, nie traktujemy jej jednak jako ich podsumowania. Inne nasze ustalenia przedstawiłyśmy w serii artykułów i w rozdziale w monografii naukowej, w tekstach opublikowanych w języku angielskim, polskim lub ukraińskim (Ostrowicka, Wolniewicz-Slomka, 2022; Cuprjak, Czech-Włodarczyk, 2022; Stepaniuk, 2022a, 2022b; Ostrowicka, Wolniewicz-Slomka, 2023; Wolniewicz-Slomka, 2023; Wolniewicz-Slomka, Czech-Włodarczyk, 2023; Lashchuk, Wolniewicz-Slomka, 2023; Lashchuk, 2024; Cuprjak, Czech-Włodarczyk, Stepaniuk, 2024; Kopińska, 2024; Kopińska, 2025; Kopińska, Wolniewicz-Slomka, 2024; Czech-Włodarczyk, Cuprjak, 2024, 2025). W każdym z tych opracowań stawiamy wobec dyskursu obywatelstwa w organizacjach młodzieżowych nieco inne pytania szczegółowe, koncentrując uwagę np. na wyselekcjonowanych gatunkach materiałów empirycznych (tj. prasa) lub na wybranych – polskich lub ukraińskich – organizacjach bądź na określonych aspektach obywatelstwa. Zawartość i struktura tej monografii pomyślane zostały w taki sposób, aby przedstawiała ona zrekonstruowane w wyniku naszych badań formy heterotopii i heterotopijne zasady. W związku z tym po dwóch rozdziałach opisujących założenia i obiekt badań prezentujemy heterotopie obywatelstwa w dyskursach organizacji młodzieżowych zgodnie z przyjętym kryterium systematyzacji uzyskanych rezultatów empirycznych. Książka składa się z dziesięciu rozdziałów. Rozdział pierwszy, autorstwa Heleny Ostrowickiej i Violetty Kopińskiej, zawiera charakterystykę podstaw teoretycznych i metodologicznych zrealizowanych badań. Wyjaśniamy w nim przyjęte założenia dotyczące pojęć składających się na konstrukt „heterotopia obywatelstwa” i wynikające z jego definicji – schemat rekonstrukcji i model analityczny. W części końcowej tego rozdziału przedstawiamy problematykę badań własnych, korpus materiałów empirycznych oraz metody zastosowane do jego zgromadzenia i analizy. Rozdział drugi poświęcony jest ogólnej charakterystyce dwunastu uwzględnionych w naszych badaniach organizacji młodzieżowych z Polski i z Ukrainy. Klaudia Wolniewicz-Slomka i Iuliia Lashchuk przybliżają ich genezę, cele, zasięg, strukturę wewnętrzną oraz programy. W badanej grupie znalazło się sześć organizacji działających w Polsce, tj. AIESEC Polska, ATD Czwarty Świat Polska, Centrum Inicjatyw UNESCO, Centrum Inicjatyw Młodzieżowych Horyzonty (obecnie Centrum Inicjatyw Międzykulturowych Horyzonty), Młodzież Wszechpolska i Obóz Narodowo- -Radykalny, oraz sześć działających w Ukrainie, tj. Budujemy Ukrainę Razem (Будуємо Україну Разом), Ukrainer (Ukraїner), Fundacja Regionalnych Inicjatyw (Фундація Регіональних Ініціатив), Młodzieżowy Korpus (Юнацький Корпус – ЮнКор), Płast (Пласт) oraz Młodzieżowy Kongres Nacjonalistyczny (Молодіжний Націоналістичний Конґрес).

W rozdziale trzecim Violetta Kopińska i Klaudia Wolniewicz-Slomka odpowiadają na pytanie o to, jakie cechy systemu otwarcia-zamknięcia są obecne w symbolicznej przestrzeni badanych organizacji młodzieżowych działających w Polsce. Na podstawie analizy treści i strategii dyskursywnych zrekonstruowane zostały formalne warunki dołączenia do organizacji i jej opuszczenia oraz przepuszczalność i symboliczne granice dyskursywnego „my”.

Kolejny rozdział zawiera analizę przykładów heterotopii czasu obecnych w praktykach badanych organizacji młodzieżowych, tj. heterotopii święta (czasu przejściowego, nietrwałego) oraz heterotopii wieczności (czasu akumulującego się). Celina Czech-Włodarczyk i Magdalena Cuprjak opisują działalność organizacji przez pryzmat zakorzenionych w tradycji i religii sposobów i form celebracji, związanych z konkretnymi datami i wydarzeniami historycznymi.

Rozdziały piąty i szósty odpowiadają na pytanie o to, jakie funkcje w stosunku do innych przestrzeni pełnią heterotopie obywatelstwa w wybranych organizacjach młodzieżowych. Violetta Kopińska koncentruje się na heterotopijnych zasadach iluzji i kompensacji, opisując je w odniesieniu do organizacji działających w Polsce. Natomiast Klaudia Wolniewicz-Slomka i Joanna Stepaniuk, spoglądając na wartości i funkcje, poddały analizie organizacje ukraińskie.

Heterotopie kryzysu i dewiacji są z kolei przedmiotem rekonstrukcji przedstawionych w rozdziałach siódmym i ósmym. Iuliia Lashchuk, Klaudia Wolniewicz-Slomka i Helena Ostrowicka opisują w ujęciu porównawczym specyfikę militaryzacji oraz dyskursu „my” i „oni” w organizacjach działających w Polsce i w Ukrainie. Tę pierwszą opisują w kategoriach praktyk he­terotopii kryzysu, drugą – jako przejaw tzw. pozytywnej dewiacji.

W rozdziale dziewiątym Magdalena Cuprjak, Celina Czech-Włodarczyk i Joanna Stepaniuk odpowiadają na pytanie o miejsca i przestrzenie partycypacji. Rozdział ten, podobnie jak dwa wcześniejsze, jest próbą porównawczego uchwycenia obywatelstwa realizowanego w organizacjach młodzieżowych działających w warunkach polskich i ukraińskich, tym razem przez pryzmat pragmatycznego wymiaru partycypacji.

Całość monografii kończy rozdział, w którym w syntetycznej formie przedstawiamy wybrane rezultaty badań własnych. Część ta jest podsumowaniem ustaleń odnoszących się do poszczególnych kategorii obywatelstwa: identyfikacji zbiorowej, wartości i partycypacji obywatelskiej – ujmowanych odrębnie i łącznie. Oprócz zebrania wniosków, które przedstawiłyśmy w poprzednich rozdziałach, znajdują się tutaj także nawiązania do naszych wcześniejszych publikacji prezentujących rezultaty projektu.

Mamy nadzieję, że książka zainteresuje zarówno badaczki i badaczy zajmujących się podejmowaną tu problematyką, jak i osoby pracujące z młodzieżą i dla młodzieży. Wierzymy również, że nasze analizy i interpretacje mogą się okazać interesujące dla młodych ludzi, w tym tych aktywnie uczestniczących w inicjatywach i działaniach organizacji młodzieżowych.

prof. dr hab. Helena Ostrowicka

Monografia wieloautorska Heterotopie obywatelstwa w dyskursach organizacji młodzieżowych spełnia wszystkie kryteria stojącego na wysokim poziomie, interdyscyplinarnego dzieła naukowego. […] Bardzo konstruktywnie wpisuje się we współczesne debaty filozoficzne, politologiczne, historyczne, pedagogiczne i socjologiczne na temat społecznych konstrukcji obywatelstwa, a także wychowania obywatelskiego młodzieży. […] Autorki reprezentują różnorodne dyscypliny naukowe: od pedagogiki i politologii poprzez prawo i filozofię do wschodoznawstwa i filologii. Zdecydowanie wzmacnia to konteksty analityczno-interpretacyjne podejmowanych w książce zagadnień. […] Opracowanie to pokazuje ponadto nieustającą zasadność i adekwatność teorii Michela Foucaulta jako „instrumentu” (z)rozumienia rzeczywistości społecznej. […]

Publikacja w żadnym wypadku nie przypomina „wszystkoistycznej zbiorówki”, lecz […] stanowi starannie przygotowane teoretyczno-empiryczne kompendium wiedzy, rozwiązujące oryginalny problem badawczy. Jest to książka „żywa”, pobudzająca do refleksji, dająca impulsy do kolejnych badań oraz analiz teoretycznych. Jestem przekonany, że odniesie znaczący sukces wydawniczy i uzyska rezonans w środowisku naukowym.

Z pewnością na to zasługuje. prof. dr hab. Zbyszko Melosik