Z empatią w czasie zarazy

person Wysłane przez: Oficyna Wydawnicza "Impuls" list Kategoria: Blog Dodano: favorite Trafienie: 522

Jak można potrzeby dziecka zaspokoić w nieprzemocowy sposób? Niekiedy samo wypowiedzenie uczuć i potrzeb powoduje spadek napięcia emocjonalnego.

Z empatią w czasie zarazy

W jaki sposób można wykorzystać „Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy” w pracy z dzieckiem i rodziną oraz grupą dzieci, by zauważyć i rozmawiać o trudnych emocjach, których doświadczają zarówno dorośli, jak i dzieci w czasie pandemii.

Książka Opowieści o Czujątkach. Ćwiczenia z empatii dla Dzieci i… Dorosłych, którą napisałam kilka lat temu, zawierała pięć baśni oraz scenariusze zajęć z dziećmi dotyczące przykrych emocji: smutku, złości, wstydu, lęku oraz baśń o odwadze w realizowaniu marzeń. Celem publikacji było przedstawienie trudnych uczuć, określanych często mianem „negatywnych”, jako bardzo potrzebnych, gdyż informują o niezaspokojonych potrzebach. Książka ta była również skierowana do osób dorosłych, żeby spróbowali odkryć, jakie emocje i potrzeby niesie dla nich przeżycie dziecka. Idea Porozumienia bez Przemocy Marshalla Rosenberga stała się punktem wyjścia dla problematyki poruszonej w poprzedniej oraz mojej najnowszej książce, kolejnej części przygód Czujątek, pt.: „Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy”.

Zanim opiszę przykład wykorzystania tej publikacji w pracy z dzieckiem i rodziną oraz grupą dzieci, chciałabym przywołać ideę Porozumienia bez Przemocy, którą opisuję we wstępie do powyższej publikacji:

Rosenberg „przeciwstawiał się tendencji do moralnej oceny samej emocji, zachęcając do zastanowienia się nad ukrytymi pod danym uczuciem potrzebami ” oraz jak je zaspokoić. Ponadto proponował empatię, która pozwala według niego zrozumieć innego, przybliża do natury człowieka powiązanej właśnie z uczuciami samymi w sobie i z potrzebami; jest ponadto ekwiwalentem tendencji do oceny siebie albo innych za przeżywane emocje.

„Empatia wymaga pełnej obecności, skupienia się na tym, czym żyje w danej chwili druga osoba, na jej uczuciach i potrzebach, (…) wymaga upewnienia się, czy dobrze rozpoznajemy te uczucia i potrzeby, (…) bycia z drugą osobą do czasu, aż zasygnalizuje nam, że wypowiedziała się do końca” .
„Porozumienie bez Przemocy jest podejściem bardzo humanistycznym i podobnym do psychologii Carla Rogersa, który twierdził, że człowiek zachowujący się destrukcyjnie w istocie bardzo oddalił się od swojego jestestwa, ‘najintymniejszej sfery’ , a powrót do niej wyzwala w ludziach dobro. Można pomóc takiej osobie poprzez wykazanie podczas rozmowy nią: empatycznego słuchania i zrozumienia, stworzenia atmosfery absolutnej szczerości i akceptacji, nieoceniania wypowiadanych myśli i uczuć”.

Tendencja do unikania niektórych emocji może wynikać z odczuwania przykrości, z jaką się wiążą, jednak można je również traktować jako pewne wskaźniki, informacje o tym, jaka potrzeba nie jest właśnie zaspokajana. Cierpienie doznawane w ich wyniku zmaleje, gdy zauważymy te emocje, wyrazimy je i poszukamy sposobu zaspokojenia ukrytej pod nimi potrzeby.

Emocje podczas pandemii – doniesienia z badań

Sytuacja pandemii jest ogromnym kryzysem, w jakim znalazł się współczesny świat również pod kątem psychologicznego radzenia sobie z nowym stresorem. Aby zrozumieć, jaka reakcja może wystąpić, gdy zagrożone jest zdrowie i życie człowieka, warto przypomnieć teorię stresu Hansa Selyego. Wyróżnił on trzy fazy stresu. Na początku występuje faza alarmowa, podczas której człowiek odczuwa szok, niedowierzanie i próbuje sobie poradzić w nowej sytuacji. Kolejna faza wiąże się z wypracowaniem odporności, tzw. adaptacji do stresora. Zdarza się jednak, że to się nie udaje i wówczas pojawia się faza wyczerpania, podczas której siła bodźca stresującego przekracza możliwości organizmu do poradzenia sobie. Mogą wtedy wystąpić zaburzenia psychiczne, konsekwencje somatyczne stresu, a w skrajnej sytuacji nawet śmierć organizmu.

Natomiast „z przeprowadzonych w Polsce niedawno badań uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych "Zdalne nauczanie a adaptacja do warunków społecznych w czasie epidemii koronawirusa" wynika, iż dzieci często lub prawie cały czas cierpią z powodu: smutku (28,9%), samotności (27,4%) przygnębienia (28,4%) badanych”.

Pojawiają się również zachowania stygmatyzujące wobec osób pochodzenia azjatyckiego, pracowników służby zdrowia i służb porządkowych, a także wobec osób chorych z powodu COVID-19 . Dzieci obserwują postawy opiekunów oraz łatwo je przejmują, dlatego bardzo ważne jest, aby dorośli umieli poradzić sobie z własnymi emocjami i kontrolowali swoje zachowania, także te rodzące się jako wynik zagrożenia. Mogą to być tendencje do obwiniania i lęku przed innymi ludźmi, gdyż jest wiele niewiadomych w obecnej sytuacji, a nieznane budzi silne obawy.

„Wstępny raport badania osób dorosłych przeprowadzonego przez zespół pod kierunkiem dr hab. Małgorzaty Dragan z Uniwersytetu Warszawskiego wskazuje, że ponad połowa badanych zgłaszała załamanie codziennego funkcjonowania. U 38% badanych pojawiły się objawy depresyjne, lęk uogólniony u 68%, a 37% osób miało symptomy wskazujące na obecność zespołu stresu pourazowego PTSD, gdyż pandemia COVID-19 była przeżywana jako zagrożenie zdrowia i życia ”.

„Wysoki odsetek badanych relacjonuje ogólnie objawy, które są charakterystyczne dla stanu nasilonego stresu, a także zaburzenia adaptacyjnego, będącego zakłóceniem przystosowania w reakcji na stresujące wydarzenie bądź sytuację. Objawia się to nadmierną koncentracją na stresującej sytuacji lub jej konsekwencjach, ciągłym myśleniu o niej, nadmiernym zamartwianiem się. Takiemu negatywnemu myśleniu towarzyszą inne objawy, takie jak zaburzenia snu czy problemy z koncentracją. Na objawy tego rodzaju wskazuje aż 71% badanych, a u 13% można z dużym prawdopodobieństwem podejrzewać występowanie zaburzenia adaptacyjnego” .

Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy

Opowieści o Czujątkach. Ćwiczenia z empatii dla Dzieci i… DorosłychSytuacja pandemii COVID-19 rodzi zatem bardzo trudne w doświadczaniu emocje, niezaspokojenie wielu potrzeb oraz zachowania będące konsekwencją tychże. W książce „Opowieści o Czujątkach – z empatią w czasie zarazy” przywołałam kilka z nich: „tęsknotę i lęk z powodu choroby bliskiej osoby, nietolerancję wynikającą z potrzeby ‘szukania winnych’ w sytuacji niebezpieczeństwa zarażeniem się, potrzebę pomocy dzieciom w poradzeniu sobie ze skutkami pandemii, smutek z powodu konfliktów narastających wśród osób zamkniętych na niewielkiej powierzchni w kwarantannie, potrzebę współpracy w walce z ‘niewidzialnym wrogiem’” . Każda baśń poświęcona jest jednej trudnej emocji towarzyszącej pandemii i opisuje, jak bohaterowie radzą sobie z tymi przeżyciami: „Maja tęskni za bratem, który przebywa w szpitalu, Kurka cierpi z powodu konfliktów rodzących się w zamkniętym przez kwarantannę kurniku, Lajla, pełna lęku, odkrywa miłość, przed którą dotąd się broniła, Biedronka Agatka przeciwstawia się nietolerancji pojawiającej się jakże często w sytuacji zagrożenia – jako sposób na rozładowanie przykrych emocji, a małe żyrafy odnajdują sens w poleganiu na dorosłych, którzy powinni rozwiązywać problemy”.

Książka dedykowana jest dzieciom oraz ich opiekunom, jednakże opisane w niej trudne emocje dotyczą szerszego grona, zatem myślę, że w przeżyciach jej bohaterów odnajdzie się więcej osób.
Po przeczytaniu dziecku/grupie dzieci baśni można skorzystać z przykładowego scenariusza zajęć psychoedukacyjnych, który ma pomóc w rozmowie o opisanych w niej emocjach w odniesieniu do rzeczywistości dziecka. Scenariusz ten opiera się na idei Porozumienia bez Przemocy i jego zadaniem jest nauczenie zidentyfikowania emocji przeżywanej przez dziecko w danej sytuacji, następnie: potrzeby ukrytej pod tymże uczuciem i wreszcie: jak można by ją zaspokoić. W literaturze Rosenberg podaje schemat, który pomaga w ćwiczeniu empatycznej obserwacji własnych uczuć i potrzeb oraz wrażliwości i rozumienie doświadczeń innych. Poniżej zamieszczam go w formie niezmienionej:

„1. Obserwacja – co ja obserwuję (widzę, słyszę, pamiętam, wyobrażam sobie, wypowiedziane w sposób wolny od ocen) korzystnego lub niekorzystnego dla siebie:

Kiedy widzę/słyszę...
- co ty obserwujesz (widzisz, słyszysz, pamiętasz lub wyobrażasz sobie, bez twojej oceny) korzystnego lub niekorzystnego dla siebie:
Kiedy widzisz/słyszysz...

2. Uczucia – co czuję (chodzi o emocje, a nie myśli) w relacji do tego, co obserwuję:

Czuję...
- co czujesz (chodzi o emocje, a nie o myśli) w relacji do tego, co obserwujesz:
Czy czujesz...

3. Potrzeby – czego potrzebuję lub co cenię (chodzi o potrzeby, a nie preferencje lub określone działania) w związku z moimi uczuciami:

... ponieważ potrzebuję/cenię...
- czego potrzebujesz lub co cenisz (chodzi o potrzeby, a nie preferencje lub określone działania) w związku ze swoimi uczuciami:
... ponieważ potrzebujesz/cenisz...

4. Prośby – konkretne czynności, na których mi zależy, bo zaspokajają jakąś moją potrzebę:

Czy zechciałbyś/zechciałabyś ...?
- konkretne czynności, na których tobie zależy, bo zaspokajają jakąś twoją potrzebę:
Czy ty chciałabyś/chciałbyś ...? (niekiedy w formie milczącej empatii)”.

Scenariusz zajęć psychoedukacyjnych może być dowolnie modyfikowany, gdyż dzieci mogą mieć różne potrzeby, może też tego wymagać organizacja pracy w danym miejscu. Moim założeniem przy pisaniu książki było również to, aby stała się „pomocna rodzicom w budowaniu opartej na empatii komunikacji z potomstwem, a także narzędziem samoobserwacji – własnych uczuć i reakcji, a także identyfikowania potrzeb”.

W niniejszym artykule chciałabym przedstawić sposób pracy z dzieckiem, które propaguje przemoc w grupie rówieśniczej na podstawie baśni O kropkach Biedronek, odważnej Agatce i złej chorobie z Ichn. Sytuacja opisana w opowieści może być spotykana na co dzień w praktyce nauczyciela, terapeuty.

Bohaterką baśni jest Biedronka Agatka, która pochodzi z domu, gdzie jasno wyraża się uczucia i potrzeby, co sprawia, że ma dobry kontakt z rodzicami i szuka u nich wsparcia. Jest szczera i odważna, a w relacji z rówieśnikami otwarta i troskliwa.

Pewnego dnia do krainy Biedronek przywędrowała z państwa Ichn tajemnicza choroba polegająca na utracie kropek, aż do całkowitego zniknięcia. Początkowo wiadomościom tym zaprzeczano, jak to zwykle bywa, gdyż trudno skonfrontować się z przykrą informacją. Agatka myślała, że może małe Biedronki z zagranicznego królestwa były niegrzeczne i dlatego zachorowały. Warto przy tym zauważyć, że dzieci często szukają winy w sobie, gdy dzieje się coś złego, i zadaniem dorosłych jest wyjaśnienie, że nie mają na to wpływu. Agatka miała takich właśnie rodziców i również dzięki nim dość wcześnie wiedziała, jak uchronić się przed zachorowaniem. Spotkała się jednak z krytyką, nawet nauczycielka zarzuciła jej kłamstwo, a dzieci nie chciały się z nią bawić. Agatka, doświadczywszy odrzucenia przez rówieśników, cierpiała. W tym czasie mama była dla niej wsparciem i tłumaczyła, żeby Biedronka nie brała tego do siebie, tylko wiedziała, że bardziej niż o niechęć do niej, chodzi o trudność ze skonfrontowaniem się ze złą wiadomością. Wkrótce informacja o nowej, nieznanej chorobie stała się faktem. Napięcie kumulowane przez tygodnie wybuchło i cała złość została skierowana na Biedronki z królestwa Ichn.

Agatka wspierana przez rodziców, postanowiła użyć ważnego narzędzia – gazetki szkolnej – żeby rozpowszechniać wiedzę na temat faktów i walczyć z zabobonami i uprzedzeniami. „Przeprowadzała wywiady z Biedronkami – lekarzami na temat objawów choroby, sposobów chronienia się przez nią, a także rozmowy z Biedronkami – psychologami o tym, że powinno się wspierać i pomagać Biedronkom przybyłym z państwa Ichn, a nie im dokuczać (…). W kwestii Biedronek z Ichn kierowała się serduszkiem, które podpowiadało jej, że dobre jest szanowanie każdego Czujątka-Biedronki na świecie i że nie różnią się między sobą co do wartości. Rozsądek zaś podpowiadał, że to głupie oceniać inną Biedronkę po pochodzeniu. Nie wiem, doprawdy, co byłoby potrzebne, aby wytrącić Agatkę z jej sposobu myślenia. A złość, przykrość i pamięć tego, jak sama doznała odrzucenia, spowodowały, że z tym większą energią walczyła w szkole o prawa Biedronek z Ichn żyjących w jej kraju”.

Wkrótce Agatka miała wokół siebie osoby, które udało się przekonać. Gdy znalazła się w szpitalu z powodu kwarantanny, jej przyjaciółka Sonia stanęła za nią do konfrontacji z kolegą Kamilem, który zaczął robić wszystko, by Biedronki z Ichn „wracały skąd przyszły”. W tym celu rozpowszechniał złośliwe plotki i uprzedzenia. Ciekawe, że powoływał się przy tym na swojego ojca, który był policjantem, nosił pistolet i nienawidził przybyszów z Ichn. Kamil był przekonany, że walczy w słusznej sprawie – z konkretnym wrogiem i że broni kolegów. Nie miał złych intencji, po prostu miał fałszywe informacje, ale również chciał zaistnieć w grupie, być ważnym – podobnie jak jego ojciec, gdyż miał taki przekaz z domu, że w celu bycia zauważonym przez innych trzeba używać agresji. To ważna wskazówka dla pracujących z uprzedzeniami, szczególnie w podejściu Porozumienia bez Przemocy. Osoby stosujące przemoc często myślą, że postępują słusznie i powołują się na autorytety. Za ich nienawiścią kryją się niekiedy niezaspokojone potrzeby, na przykład bycia ważnym i akceptowanym przez tych, którzy mają władzę i ustalają reguły gry.

W pracy z dzieckiem, które dokucza, znęca się nad innymi, ważne jest ustalenie granic, niegodzenie się na przemocowe zachowania, ale również akceptacja tego, że może ono kogoś nie lubić. Chodzi o poszukanie przyczyny i ukrytej pod tym potrzeby. Może to potrzeba bezpieczeństwa? Własnej wartości? A może lęk przed nieznanym? Brak wiedzy?

Jak można potrzeby dziecka zaspokoić w nieprzemocowy sposób? Niekiedy samo wypowiedzenie uczuć i potrzeb powoduje spadek napięcia emocjonalnego. Czasami trzeba poszukać głębiej. Ponadto, ważna jest praca z rodzicem, który może być źródłem siłowych rozwiązań, jeśli sam stosuje przemoc w domu i reakcja na to – na przykład w postaci zaoferowania wsparcia psychologa, założenia „Niebieskiej Karty”. Jest to istotna informacja dla takiego dziecka – że nie ma społecznego przyzwolenia na przemoc.

Sytuacja pandemii rodzi nie tylko uprzedzenia do osób pochodzenia azjatyckiego czy pracowników służby zdrowia, jak już wspomniano w tym artykule. Silne napięcia społeczne, izolacja spowodowana potrzebą kwarantanny, praca i nauka online, ciągłe przebywanie ze sobą członków rodziny bez możliwości zatęsknienia za kontaktem ze sobą mogą sprzyjać wystąpieniem agresywnych zachowań.

Co zatem mogę zrobić w sytuacji, na którą nie mam wpływu? Czy naprawdę jestem zupełnie bezradny?


Bibliografia do artykułu dostępna na stronie pisma „Świat Problemów”.

źródło: Świat Problemów, październik 2021, str. 14-15


Joanna Bogudał-Boekowska 

Autorkaspecjalista psychologii klinicznej, psychoterapeuta i politolog. Publikuje od 2001 roku, początkowo w piśmie lokalnym wydawanym przez Wydawnictwo Barbara Włodarska-Friszke, następnie w Miesięczniku Literackim „Akant” (Instytut Wydawniczy „Świadectwo”). W 2014 roku nakładem Wydawnictwa Miniatura ukazał się jej tomik poezji Podkuwanie jednorożca oraz zbiór opowiadań Baletowa wataha promowany przez Fundację Integracja. W 2015 oraz 2020 roku w ramach antologii Contemporary writers of Poland została opublikowana także jej poezja.

Autorka wzięła udział w projekcie Multi-stok 2014 prowadzonym przez Fundację Dialog oraz Fundację Uniwersytetu w Białymstoku. Program był poświęcony roli bajek międzykulturowych na rzecz integracji dzieci cudzoziemskich. Jest autorką bajki międzykulturowej o niepełnosprawności ruchowej w ramach serii „Przygody Innego” oraz scenariuszy zajęć do szkół i przedszkoli.

Zbiór baśni i scenariuszy zajęć psychoedukacyjnych opartych na Porozumieniu bez Przemocy został wydany przez Oficynę Wydawniczą „Impuls” w 2017 roku pod tytułem: Opowieści o Czujątkach. Ćwiczenia z empatii dla Dzieci… i Dorosłych.

Artykuły Autorki, dotyczące interwencji kryzysowej w pracy psychologa, psychoterapeuty, ukazują się w takich czasopismach, jak „Niebieska Linia” i „Świat Problemów”.

Na co dzień Autorka zajmuje się psychoterapią i profesjonalną diagnozą psychologiczną w szpitalu, poradni oraz własnym gabinecie.


Zapraszamy do publikacji: https://www.impulsoficyna.com.pl/literatura-dla-nauczycieli/2263-1761-opowiesci-o-czujatkach-z-empatia-w-czasie-zarazy.html

niedziela poniedziałek wtorek środa czwartek piątek sobota styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień

Nowa rejestracja konta

Posiadasz już konto?
Zaloguj się zamiast tego Lub Zresetuj hasło