Ewa Kozicka 

logopedka, od 20 lat prowadzi terapię dzieci z zaburzeniami mowy i komunikacji. Jako logopeda pracuje w Fundacji Edukacyjnej Varsovia oraz z dziennikarzami Telewizji Polskiej i Polskiego Radia. Uczy wymowy na specjalności wokalistyka estradowa w Zespole Państwowych Szkół Muzycznych im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Autorka książki Porywający mówca. Jak brzmieć pewnie i przekonująco (Gliwice 2023). Publikacja Głoska [r] powstała z myślą o dzieciach w wieku szkolnym uczących się pod opieką logopedy prawidłowej wymowy tej głoski.

Kiedy do logopedy

Pracuję jako logopeda z dziećmi w młodszym wieku szkolnym już 25 lat. Rocznie wywołuję nieco ponad 20 głosek [r], a więc szacuję, że w moim zawodowym życiu wywołałam ich około 500. W materiałach zawartych w niniejszym zeszycie dzielę się swoim doświadczeniem oraz propozycjami ćwiczeń, które sprawdzają się w mojej pracy.

Głoska [r] jest ukoronowaniem rozwoju systemu fonetycznego – pojawia się jako ostatnia. Ważne, żeby inne głoski, szczególnie [sz, ż, cz, dż], były już prawidłowo wymawiane przez dziecko, zanim przystąpimy do wywoływania [r].

Zdarza się, że głoska [r] jest przez dziecko wymawiana już około 3. roku życia, ale ostatecznie daje się czas na jej samoistne pojawienie się do 6. roku życia. Dopóki dziec­ko zastępuje ją głoską [l] realizowaną prawidłowo, czyli dziąsłowo (wym. [lowel, lyba, palasol]), dopóty nie ma niepokoju – wszystko przebiega zgodnie z rozwojem systemu fonologicznego i czekamy na wibrację. Jeżeli jednak czteroletnie dziecko wstawia inny substytut w miejsce głoski [r], np. głoskę [ł] albo [y], a wibrację realizuje grzbietem języka albo języczkiem podniebiennym – to mówimy wówczas o wadzie wymowy i nie czekamy z rozpoczęciem terapii do 6. roku życia.

Decyzję o konieczności wywołania głoski [r] podejmuje logopeda na podstawie oceny warunków anatomicznych i funkcji aparatu mowy dziecka. Sprawdza, czy język jest spionizowany, czy przyjmuje on prawidłową pozycję spoczynkową i prawidłową pozycję podczas przełykania. Ocenia też stan wędzidełka podjęzykowego, kształt podniebienia, oddech, wymowę głosek [sz, ż, cz, dż].

Ćwiczenia zalecone przez logopedę rodzice wykonują z dzieckiem w domu. Materiał, który znajduje się w niniejszym zestawie, ma uatrakcyjnić tę pracę – czasem żmudną, polegającą na wielokrotnym powtarzaniu głosek, sylab, wyrazów, zdań, tekstów. Oczywiście dobór odpowiednich metod pracy oraz materiałów jest bardzo ważny, ale należy podkreślić, że o sukcesie terapeutycznym będą decydowały atmosfera pracy, spokój, wspólne radosne przeżywanie drobnych sukcesów.

O terapii logopedycznej

Terapia logopedyczna wymaga spokoju. Wibracja wprowadzona na napiętych mięśniach nie brzmi ładnie, ta terkota i tak potrzebuje potem dużo czasu, żeby stała się przyjemna dla ucha. Pośpiech nie jest wskazany. Niezbędna okazuje się systematyczna praca wykonywana w przyjaznej atmosferze. Jeśli ten warunek zostanie spełniony, to dziecko nigdy nie będzie się buntować przeciwko ćwiczeniom, mimo że polegają one na wielokrotnym powtarzaniu pewnych sekwencji. Zwykle proszę rodziców o 2 minuty ćwiczeń w domu, ale koniecznie realizowanych codziennie. Dzieci mają zeszyty, potrafią same ćwiczyć na podstawie wpisanego/narysowanego materiału. Ponadto przygotowujemy pracę domową w formie nagrań na dyktafon.

Z moich obserwacji wynika, że społecznie brak [r] lub deformacja tej głoski są szczególnie źle odbierane. Często rodzice nawet nie zdają sobie sprawy z nieprawidłowej wymowy innych głosek – wydaje im się, że to takie dziecięce, że może dziecko z tego „wyrośnie”. Natomiast przeważnie są świadomi wadliwej wymowy głoski [r] i zdecydowanie częściej można w tym wypadku liczyć na współpracę.

Przebieg zajęć wygląda następująco:

1.    Rozgrzewka artykulacyjna.
2.    Przynajmniej jedna seria powtarzania ciągiem 400 wyrazów. Początkowo brzmi to dla dzieci przerażająco, ale przestaje być problemem, gdy okazuje się, że to ćwiczenie zajmuje raptem 5 minut. Powtórzenia wykonywane są spokojnie, dokładnie i zwykle wyciszają dziecko.
3. Gra, np.: Piotruś, memory, gra planszowa, kółko i krzyżyk.

Etapy terapii logopedycznej:

1.    Zwykle zaczynamy wywoływanie głoski [r] od ustalenia miejsca artykulacji. Głoska [r] jest głoską drżącą dziąsłową, to znaczy, że powstaje w wyniku drżenia/wibracji czubka języka przy wale dziąsłowym. Jeśli przesuniemy czubek języka po podniebieniu od siekaczy w głąb jamy ustnej, to natrafimy na silnie pokarbowane wzniesienie – to jest właśnie wał dziąsłowy. W tym miejscu, na wale dziąsłowym, będziemy wymawiać głoskę pomocniczą, czyli [d] dziąsłowe. Nie jest to [d] takie jak w wyrazie dom – ten dźwięk przypomina raczej [dż].
2.    Głoska [d] dziąsłowe wyznacza nam miejsce artykulacji właściwe dla głoski [r]. Wymawiamy tę głoskę wielokrotnie w sylabach: dda, dde, ddo, ddu ddy, a następnie w wyrazach na początku, w środku i na końcu: ddoga, ddewno, tduskawka, bied­-
donka, wiaddo, potdawa. W zestawie znajduje się wiele takich wyrazów.
3.    Kolejne pozycje, czyli połączenia [śr, źr, br, pr, kr, gr] i pozostałe, dobieramy, obserwując i przysłuchując się, które połączenia wychodzą najlepiej, np. bdama, kdowa, Gdecja, śdoda (brama, krowa, Grecja, środa).
4.    Głoskę [d] dziąsłowe wymawiamy również, zastępując [r] w innych kontekstach głoskowych. Szczególnie dobrze brzmi ten dźwięk pomiędzy samogłoskami, np.: kotara, parówki, kocurek. Jeśli ta głoska jest wymawiana swobodnie, bez napięcia, to w zasadzie nie da się jej odróżnić od pełnego [r].
5.    Często już ta opisana w poprzednich punktach praca powoduje, że samoistnie pojawia się wibracja. Jeśli tak się nie dzieje po kilku tygodniach (albo miesiącach, w zależności od intensywności ćwiczeń), to można wprowadzić wibrację w sposób mechaniczny. Uzyskuję ją za pomocą rerka lub przez potrącanie spodu języka palcem dziecka. Tu znów bardzo pomocne są wyrazy zawierające cząstki -tr- i -dr-.

Dziecko jest świadome tego, jakie etapy pracy je czekają. Za sfinalizowanie każdego z nich dostaje medal: brązowy, srebrny, a na koniec całej terapii – złoty.

Książka Ewy Kozickiej to świetne narzędzie zarówno dla logopedów, jak i dla rodziców. Obejmuje ilustracje, plansze z różnorodnymi zadaniami [...], a także teksty zawierające wyrazy z ćwiczoną głoską [r]. Prawdziwą perełką wśród proponowanych ćwiczeń jest opowiadanie w odcinkach przeplatane pytaniami dotyczącymi treści. To rozwiązanie niestety rzadko spotykane w materiałach logopedycznych. Niestety, bo ta właśnie forma ćwiczeń nie tylko doskonali wymowę dziecka, ale też pomaga rozwijać ogólną sprawność posługiwania się językiem.

Maria Bończykowa – logopeda, nauczyciel głosu i mowy

Prezentowany materiał jest nie tylko bardzo starannie przygotowany merytorycznie, ale także przemyślany od strony dydaktycznej i daje możliwość wielokrotnego, różnorodnego wykorzystywania. Zawarte w nim zadania to w dużej części gry i zabawy, które pozwalają utrwalać nabyte umiejętności w atrakcyjnej, angażującej formie (krzyżówki, labirynty, sudoku, memory, gry planszowe). [...] Autorka proponuje również bardziej zaawansowane ćwiczenia i zadania językowe (budowanie coraz dłuższych fraz, tworzenie opowieści), które oprócz usprawniania wymowy przyczyniają się do ogólnego rozwoju umiejętności językowych dziecka.

Beata Ciecierska – polonistka, logopeda

Ogromnym atutem tej publikacji jest możliwość jej praktycznego zastosowania – ilustracje mogą być kserowane, cięte, kolorowane, dzięki czemu można je wykorzystać w niezliczonej liczbie gier i zabaw. Zaproponowane gry, takie jak wyścigi, Piotruś, kółko i krzyżyk, to gotowe narzędzia do użycia zarówno w pracy indywidualnej, jak i grupowej oraz doskonały materiał do działania w domu. [...] Niewątpliwą zaletą pomocy jest to, że poza ćwiczeniem wymowy głoski [r] dzieci usprawniają również kompetencję narracyjną, rozwijają wyobraźnię, budują sprawność komunikacyjną.

Monika Domańska – neurologopeda

Autorka przedstawia, jak w atrakcyjny dla dzieci sposób prowadzić ćwiczenia wstępne i utrwalające głoskę [r] w kolejnych grupach spółgłoskowych w wyrazach, zwrotach, zdaniach i tekstach. Na szczególną uwagę zasługują bardzo bogaty dobór słownictwa oraz ciekawe propozycje utrwalania artykulacji wyrazów w formie gier i zabaw. Dzięki takim aktywnościom nauka wymowy przestaje być nudnym obowiązkiem, a staje się pełną radości zabawą.

Anna Raczkiewicz – neurologopeda, oligofrenopedagog pracujący w szkole integracyjnej

Dużą wartością tej książki są teksty „nasycone” głoską [r]. Utrwalają one artykulację, a ponadto rozwijają kompetencję płynnego, głośnego czytania oraz – poprzez zaprezentowaną formę – umiejętność rozumienia tekstu i pisownię ćwiczonych w wymowie słów. Polecam tę pomoc zarówno logopedom, jak i rodzicom, by mogli wesprzeć prawidłowy rozwój mowy dzieci.