Jan Wnęk 

doktor nauk humanistycznych w zakresie historii, nauczyciel akademicki.
Autor książek: "Polskie przekłady literatury zagranicznej 1918-1939", Kraków 2006; "Polska myśl pedagogiczna 1795-1863", Kraków 2007.

Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Przedmowa (Andrzej Chwalba)         

Wstęp            

I.    Oświecajmy się          

Pod urokiem tradycji Komisji Edukacji Narodowej           
Światopogląd edukacyjno-oświatowy epigonów oświecenia           
W zaborze rosyjskim i Księstwie Warszawskim            
W Galicji           
W Rzeczypospolitej Krakowskiej            
W zaborze pruskim            
Wizje oświaty ludu           
Idee oświatowo-wychowawcze filomatów         1
Podsumowanie    

II.    W kręgu romantycznych i narodowych ideałów        

Na straży uczuć religijnych i moralności           
Romantyczny mesjanizm i ideał wychowania narodowego    
Podsumowanie       

III.    Narodowa klęska i czas na realizm           

Praca organiczna i praca u podstaw           
W kręgu pozytywizmu warszawskiego          
Dewizy oświatowo-wychowawcze pozytywistów galicyjskich        
Strategia pracy u podstaw w dobie Kulturkampfu     
Praktyka oporu społecznego wobec ucisku germanizacyjnego    
Rola domu rodzinnego w utrzymaniu tożsamości narodowej        
Koncepcje tajnego nauczania       
Stanowisko w sprawie kształcenia kobiet        
Podsumowanie        

IV.    Renesans wielkich idei i nadziei     

Ideologia wychowania narodowego     
Credo pedagogiki społecznej       
Orientacja oświatowa ruchu ludowego    
Myśl przewodnia oświaty socjalistycznej        
Pedagogizacja chłopów i robotników        
Dyskurs wokół szkolnictwa zawodowego     
Deliberacje nad oświatą dzieci wiejskich       
Idea studiów wyższych jako drogi do kariery     
Taktyka wychowawczo-oświatowa ruchu sokolego
Dywagacje stowarzyszenia Eleusis na temat odnowy
narodu polskiego        282
Aspiracje życiowe junaków, skautów i harcerzy        286
Perspektywa nowego wychowania i unaukowienia polskiej pedagogiki   
Podsumowanie        

V.    Apostazja, trójlojalizm 

W kręgu orientacji prorosyjskiej        
Lojalizm wobec Habsburgów    
Poszukiwanie ugody z pruskim zaborcą        
Podsumowanie        

VI.    Nieustanna irredenta     

Na polach bitew i w dyplomacji     
Marzenia o rewolucji społeczno-politycznej        
Polskie szkolnictwo o profilu wojskowym w obcych krajach  
Podsumowanie     
Zakończenie       

Bibliografia    

Indeks osobowy    

Abstract     

Zusammenfassung

Wstęp

Po klęsce powstania kościuszkowskiego w pamięci osób żyjących w tamtych czasach oraz potomnych na długo pozostały słowa: Finis Poloniae, które miał wypowiedzieć Tadeusz Kościuszko po przegranej bitwie pod Maciejowicami. I choć należy je raczej traktować jak legendę czy też wytwór pruskiej propagandy, to faktem jest, że militarna porażka położyła kres istnieniu państwa polskiego na okres ponad 120 lat. Wymazanie Polski z mapy Europy nie oznaczało jednak końca istnienia narodu polskiego, który w trudnych warunkach, bazując na spuściźnie Komisji Edukacji Narodowej oraz nowych inwencjach twórczych, toczył mężną walkę o utrzymanie tożsamości oraz odrodził się w nowych warunkach politycznych w 1918 roku i zbudował zręby II Rzeczypospolitej.

W latach 1795–1918 polskie szkolnictwo, oświata i myśl pedagogiczna przeszły skomplikowaną różnymi uwarunkowaniami, najczęściej politycznymi, drogę rozwoju. Ten okres zwykło się dzielić na kilka etapów dziejowych, których to granicami są zrywy niepodległościowe albo kierunki w filozofii i literaturze. Warunki rozwoju oświaty polskiej w czasach zaborów różniły się w poszczególnych dzielnicach, co było wynikiem m.in. stosowania polityki germanizacyjnej i rusyfikacyjnej. Ucisk polityczny był także przyczyną emigracji i siłą sprawczą podejmowania przez Polaków edukacji w obcych krajach. Zacieśniały się wówczas związki polskiej nauki i kultury z twórczością zachodnioeuropejską, a zagraniczne idee pedagogiczne przenikały do polskiej literatury wychowawczej. Obecność obcych prądów edukacyjnych jest wyraziście widoczna w polskiej literaturze pedagogicznej XIX stulecia.
Polskie tradycje wychowawcze, mocno zakorzenione w chrześcijaństwie, zachowywały, mimo pewnych modyfikacji, swą ciągłość, a źródłem ich trwania był w dużej mierze rozwój oświaty. Jak pisze Bogdan Suchodolski:

W ciągu całego okresu niewoli oświata stawała się jednym z najważniejszych czynników narodowej świadomości, jak również i integracji narodu, skazanego na życie w trzech różnych i obcych organizmach państwowych. Oświata była także jedną z ważnych dróg społecznego postępu w warunkach, w których inne jego drogi były znacznie bardziej utrudnione przez politykę zaborców. Praca oświatowa uzyskiwała w tej sytuacji charakter zupełnie wyjątkowy, przekształcając się w służbę patriotyczną i obywatelską.

Doniosłość   roli   oświaty   w   egzystencji   uciemiężonego   przez   zaborców narodu była fundamentalna, stała się kluczowym spoiwem utrzymania tożsamości narodowej i przygotowała Polaków do pracy na rzecz odrodzonego w 1918 roku państwa.

Cel naukowy i znaczenie badań

Polskie strategie edukacyjne i oświatowe w epoce zaborów pozostają zagadnieniem dotąd niezbadanym. Do chwili obecnej spod pióra historyków wyszły liczne publikacje poświęcone polskiemu szkolnictwu w poszczególnych zaborach. Ukazało się również wiele prac o działaczach i teoretykach pedagogicznych. Nie ma jednak naukowej publikacji, która pokazywałaby globalne tendencje edukacyjne Polaków w trudnym i długim okresie niewoli narodowej, tendencje zmierzające nie tylko do utrzymania tożsamości narodowej, ale także do uczynienia z wychowania i oświaty przestrzeni nadziei na poprawę istniejącej sytuacji. Bez wątpienia polskie strategie edukacyjne i oświatowe tego okresu są oryginalnym zagadnieniem badawczym, wymagającym szczegółowych studiów historycznych bazujących na skrupulatnej analizie różnorodnych źródeł powstałych w kraju i na emigracji, źródeł dotyczących nie tylko problematyki oświatowej, ale także ówczesnych zagadnień gospodarczych i społecznych.

Nie ulega zatem wątpliwości, że dotychczasowy stan wiedzy nie pozwala odpowiedzieć na zasadnicze pytania związane z rozwojem w XIX wieku polskich dyskusji nad rolą oświaty i nauki w życiu narodu. Były to dyskusje determinowane przez różne czynniki. Nie wszystkie te czynniki były uwzględniane przez historyków specjalizujących się w badaniu polskiej oświaty i szkolnictwa w XIX stuleciu. Często podkreślano, że to przede wszystkim niekorzystne warunki polityczne, klęski powstańcze, germanizacja oraz rusyfikacja formowały oblicze polskiej edukacji. Marginalizowanie innych uwarunkowań, a szczególnie ekonomiczno-społecznych, negatywnie zaważyło na pełnym poznaniu i zrozumieniu strategicznych działań edukacyjnych. Tymczasem historia stosunków gospodarczych zawiera wiele interesującego materiału do analizy, a życie gospodarcze – jak stwierdzał w 1905 roku Franciszek Bujak – stanowi „jeden z najważniejszych czynników ogólnego życia społeczeństw”. Dotychczas w publikacjach naukowych omawiano różnorodne typy szkół i instytucji oświatowych, dosyć dobrze scharakteryzowano w nich system szkolnictwa w zaborze austriackim. Ukazało się wiele opracowań na temat szkolnictwa w zaborze rosyjskim. Nie omówiono jednak całości zagadnień szkolnych. Wszystkie istniejące publikacje, niezależnie od wartościowych walorów poznawczych, obciążone są znaczną jednostronnością. Polega ona na tym, że oddzielnie ujmowany jest rozwój szkół elementarnych, średnich, wyższych i instytucji oświatowych. Odrębne publikacje są poświęcone myślicielom i teorii pedagogicznej. Nawet syntetyczne studia dotyczące dziejów szkolnictwa i edukacji stanowią pewnego rodzaju encyklopedie mające formę luźnych, nie zawsze logicznie powiązanych informacji. Nie odpowiadają one na pytanie: W jaki sposób i dzięki czemu udało się zachować w tak ekstremalnych warunkach (np. w zaborze pruskim po 1870 roku, w zaborze rosyjskim po roku 1863) ciągłość i trwałość narodową?

Głównymi problemami, jakie wyłaniają się do rozwiązania w niniejszych badaniach, są zidentyfikowanie i rekonstrukcja polskich strategii edukacyjnych w epoce zaborów. Zasadnicze pytanie badawcze dotyczy następujących kwestii: (1) czy w społeczeństwie polskim dla utrzymania własnej tożsamości i ciągłości narodowej zastanawiano się nad opracowaniem i sformułowaniem taktyki, która pozwoliłaby w zmieniających się warunkach politycznych utrzymać byt narodowy?; (2) czy na zachowanie bytu narodowego wpływ miały wyłącznie walka orężna, zrywy narodowe?; (3) czy może zachowanie bytu było czymś automatycznym i zależało nie od wewnętrznych wydarzeń politycznych, tylko raczej od wielkich zmian społeczno-gospodarczych, jakie nastąpiły w XIX wieku?

Dotychczasowe badania stwierdziły wykrystalizowaną świadomość narodową, m.in. wśród arystokracji i inteligencji. Niezbędne jest ustalenie, za pomocą jakich metod i sposobów starano się w okresie niewoli narodowej rozszerzać świadomość narodową na wszystkie klasy społeczne, a zwłaszcza na lud. Nie ulega wątpliwości, że kształtowanie i pogłębianie świadomości narodowej najszerszych kręgów społeczeństwa było rezultatem działalności edukacyjnej. Ta praca pedagogiczna była realizowana w poszczególnych zaborach przede wszystkim przez instytucje szkolne i oświatowe. Mogła być owocnie urzeczywistniana wyłącznie w okresach sprzyjających temu warunków politycznych. Miała jednak ograniczoną rolę i znaczenie dla niektórych grup społecznych. Właściwie odbywała się w dużym zakresie tylko w Galicji doby autonomicznej. Przypuszczalnie w o wiele większym stopniu oddziaływanie na szerokie kręgi społeczeństwa następowało za pośrednictwem publikacji, prasy i specjalnych wydawnictw, m.in. ludowych.

Historycy zajmujący się dziejami politycznymi sugerują, że utrzymanie ciągłości narodowej było wynikiem powstań narodowych i ożywiania się pod ich wpływem świadomości narodowej. Spoiwem narodowym była nie tylko walka narodowowyzwoleńcza, ale także edukacja, która wyrastała m.in. z doświadczeń klęsk i obserwacji świata. Obecnie istnieje potrzeba nowego spojrzenia na skomplikowane losy polskiej oświaty i wychowania w epoce zaborów, również na czynniki pozapolityczne, które wówczas wpływały na plany i ambicje edukacyjne Polaków. Nowatorstwo podejmowanego badania polega na sięgnięciu do źródeł dotąd niewykorzystanych, na ponownym odczytaniu dotychczasowych opracowań i wykazaniu, jak wiele inicjatyw szkolnych, edukacyjnych, wydawniczych zmierzało do sformułowania i opracowania środków oraz metod pozwalających na utrzymanie polskości. Zatem odmienne ujęcie omawianego problemu polega na całościowym charakteryzowaniu tych wszystkich działań, które do tej pory traktowano jako odrębne i indywidualne. Tak zaprezentowane zagadnienie strategii edukacyjnej i oświatowej dążącej do zachowania narodowej tożsamości nie jest jedynie problemem dotyczącym przeszłości Polski. Stanowi problem uniwersalny. Dotyczy również historii innych państw, np. Czech, Słowacji, krajów bałkańskich. Zagadnienie to jest także problemem wielowymiarowym dla współczesności. Pokazuje, jak w czasach ofensywy globalizacji edukacyjnej poszczególne narodowości i grupy społeczne mogą zachować swoją odrębność.

Współcześnie wiele dyskutuje się o potrzebie reformy systemu edukacji, konieczności wprowadzenia nowych rozwiązań pedagogicznych. Nad wieloma ważnymi problemami pedagogicznymi zastanawiano się również wtedy, kiedy Polska nie istniała jako niepodległe państwo. Niektóre argumenty ówczes­nych pedagogów i ich propozycje oryginalnych przedsięwzięć oświatowych mogą współcześnie służyć za wzór racjonalnej pracy w dziedzinie edukacji. Rozumienie bowiem znaczenia pracy oświatowej było w dobie braku państwa polskiego nadzwyczaj oryginalne i doniosłe w swym przekazie. Historyk Józef Szujski mówił w 1869 roku:

Oświaty! oświaty prawdziwej! całego morza światła i wiedzy! pracy nad oświatą we wszystkich warstwach społeczeństwa, pracy namiętnej, jak chęć ratunku, powszechnej, jak powszechne wydobywanie się z potopu, gorączkowej prawie, jak gorączkową jest potrzeba! Oświaty! bo zginiemy.

Szujski widział w oświacie, nauce, zdobyczach cywilizacyjnych skuteczną broń przeciwko zacofaniu oraz nadzieję na lepszą przyszłość. Wiek XIX wyłonił nowe zadania stojące nie tylko przed wychowaniem i oświatą, ale i przed nauką.

Wiek XIX obecnie nie budzi już takich namiętności i nie wywołuje takich emocji jak jeszcze kilkadziesiąt lat wcześniej, kiedy to, przykładowo, rocznice powstań zwanych narodowymi rozpoczynały publiczne dyskusje, nawet w mniejszych ośrodkach miejskich. Także inne wątki z dziejów niewoli narodowej stawały się wydarzeniami, które interesowały nie tylko świat uczonych. W XXI stuleciu długi wiek XIX wyraźnie się skurczył. Wydaje się już nie długi, lecz krótki. Negatywne tego konsekwencje obserwujemy, czytając prace naukowe i popularne z zakresu wieku XX, zwłaszcza okresu międzywojennego. Nie szukamy już w takim stopniu jak kiedyś źródeł dwudziestowiecznych zjawisk, procesów, wydarzeń w dziejach Polski porozbiorowej, lecz zadowalamy się niewiele znaczącymi ogólnikami. Podobnie bywa, gdy oddajemy się lekturze dzieł dotyczących dziejów Rzeczpospolitej polsko-litewskiej w XVIII stuleciu, którego wiek XIX był kontynuacją nie tylko w sensie formalnym, ale i rzeczowym. W miejsce pogłębionych studiów na temat skutków zjawisk z XVIII wieku otrzymujemy znane już z wielu lektur, można by rzec, standardowe uwagi. Wiek XIX stał na rubieży starego odchodzącego świata i nowego, dopiero się wyłaniającego. Dlatego jego znajomość jest tak ważna i cenna poznawczo.

Ale ten niepokojący stan jest też następstwem słabnącej aktywności badaczy wieku XIX. Jednak są wyjątki. Raz na pewien czas w ofercie wydawnictw znajdujemy dzieła dużej klasy, o poważnej wartości merytorycznej, dzieła przekrojowo ujmujące przeszłość, w „długim trwaniu”. Do takich publikacji z pewnością należy zaliczyć książkę profesora Jana Wnęka dotyczącą dziejów polskich strategii edukacyjnych i oświatowych w latach 1795–1918. Dzieło zostało perfekcyjnie wmontowane w historię polityczną, intelektualną, kulturową stulecia. Powinno być obowiązkową lekturą dla badaczy nie tylko wieku XIX, ale także wcześniejszego i późniejszego stulecia.

Na temat dziejów edukacji, oświaty, nauki, kultury w wieku XIX ukazały się już dziesiątki prac, monografii, artykułów, przyczynków. Brakowało książki podsumowującej tę tematykę i wytyczającej nowe szlaki poznawcze. Taką publikacją jest praca Jana Wnęka. Wyzwaniem dla jej autora stało się poszukiwanie myśli strategicznej w dziesiątkach i setkach polskich inicjatyw edukacyjnych, tajnych i jawnych, w trzech zaborach oraz na emigracji. Stanowiły one klarowny znak aktywności polskich elit. Jan Wnęk prezentuje narodziny i funkcjonowanie strategii edukacyjnych i oświatowych z podziałem na poszczególne zabory, ale wskazuje także na wspólne, międzyzaborowe przedsięwzięcia, jako dowód dojrzewania narodowej świadomości polskiego ludu w trzech zaborach. Edukacja stała się – zwłaszcza w drugiej połowie wieku – głównym orężem walki nie tylko o przetrwanie Polaków, ale i o wzbogacenie polskiej wrażliwości narodowej. Warunki polityczne, jakie istniały w trzech zaborach, nie zawsze temu sprzyjały. Szczególnie niedogodne były w zaborze pruskim i rosyjskim w drugiej połowie wieku. Intensywna germanizacja i rusyfikacja czyniły spustoszenia, gdyż nastąpiły w momencie, w którym masy ludowe nie osiągnęły jeszcze pełnej dojrzałości narodowej. Umysły tysięcy kandydatów na Polaków zaczęły bezwiednie chłonąć truciznę spreparowaną przez zaborców. Polska odpowiedź nie zawsze mogła być i była skuteczna. Germanizacja nie tylko zmieniła polską mentalność, ale także uczyniła Niemcami osoby o niesprecyzowanej świadomości narodowej. Akcję germanizacyjną prowadziły nie tylko państwo pruskie oraz samorządy miejskie i wiejskie, ale też zamożne i dobrze zorganizowane niemieckie stowarzyszenia. Silnej nawale germanizacyjnej, prowadzonej z uporem i systematycznie, z wielkim trudem próbowali się przeciwstawiać tylko polscy organicznicy. Nie mogli wygrać tej batalii. Niemniej minimalizowali negatywne skutki, co najlepiej było widać w Wielkopolsce.

Natomiast w zaborze rosyjskim skutki rusyfikacji nie były tak dotkliwe. Polacy nie stawali się Rosjanami. Słabo rozbudowana sieć szkół z językiem rosyjskim i bardzo niski poziom nauczania nie mogły nieść bolesnych szkód. One nie wynaradawiały, ale ich skromna oferta powodowała, że istniejące już wcześniej znaczące zapóźnienie cywilizacyjne i kulturowe mieszkańców polskiej wsi nie ulegało większym zmianom. Niełatwa była praca polskiej inteligencji ze względu na warunki polityczne po powstaniu styczniowym oraz niechętny stosunek mas chłopskich do edukacji. Dlatego nawet najlepsze strategie oświatowe niewiele mogły pomóc. Inteligenci liczyli na wsparcie dworów w dziele krzewienia edukacji, ale w sumie było ono stosunkowo niewielkie ze względu na różnice kulturowe wsi i dworu, nieufność chłopów wobec dworskiej oferty, tradycyjną mentalność mieszkańców wsi i antagonizm społeczny, skutecznie podtrzymywany przez zaborcę.

Znacznie łatwiej pracę edukacyjną można było prowadzić w Galicji, ale dopiero od lat 60. XIX wieku. Wysiłek edukacyjny polskich elit koncentrował się tam w polskiej szkole. Rola towarzystw i stowarzyszeń oświatowych była jedynie wspomagająca. I to w wypadku zaboru austriackiego najlepiej możemy śledzić doskonalenie polskiej strategii oświatowej, pomimo różnic między elitami konserwatystów, ludowców, socjalistów i narodowców. Różnice ideowe obecne w polskim społeczeństwie, i to nie tylko w Galicji, ale i w pozostałych zaborach, utrudniały wypracowanie skutecznej strategii edukacyjnej i oświatowej. Jej żywotność było dobrze widać, jak udowadnia Jan Wnęk, w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Polskim do 1831 roku, kiedy to z korzyścią sięgano do wspaniałych tradycji pracy Komisji Edukacji Narodowej. To był czytelny drogowskaz i tego dziedzictwa się trzymano.
Dzieło Jana Wnęka jest sprawnie zredagowane i elegancko napisane, przeto zachęca do lektury i to nie tylko ludzi świata nauki.

Andrzej Chwalba