Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wprowadzenie       
Lektura z „instrukcją obsługi”     
Od Augustynka do Rubinsztajna – ludzie śmiechu     


Część pierwsza
O śmiechu zupełnie poważnie

Śmiech w perspektywie fizjologicznej i społeczno-kulturowej     
Śmiech a doświadczenia graniczne    
Wspólnoty śmiechu     
Typologia śmiechu w czasach kryzysu     
Jak to na wojence ładnie i zabawnie     


Część druga
Śmiech ofiar, oprawców i gapiów

Okupacja   
Preludium, czyli śmiech przedwojenny    
Teatrzyki okupowanej Warszawy    
Ruch oporu z (u)śmiechem    
Folklor uliczny i kawały   
Ludzie śmiechu   
Przykłady (relacje, świadectwa, wspomnienia) 
Przykład 1. Kazimierz Krukowski o ostatnich komicznych rewiach przedwojennej Warszawy     
Przykład 2. Mira Zimińska-Sygietyńska o byciu „radosną osobą” podczas obrony Warszawy    
Przykład 3. Eryk Lipiński o stołecznej obronie przeciwlotniczej    
Przykład 4. Szymon Kobyliński o pierwszych spotkaniach z okupantami w Mścisku pod Wołominem
Przykład 5. Antoni Marianowicz o wydarzeniach we wrześniu 1939 r.    
Przykład 6. Aleksander Kamiński o satyrze ulicznej    
Przykład 7. Marian Ruth Buczkowski o satyrze ulicznej   
Przykład 8. Adam Grzymała-Siedlecki o transporcie do Pawiaka 
Przykład 9. Stanisław Pigoń o przygodzie więźnia    
Przykład 10. Adolf Gawalewicz o wydarzeniach w więzieniu przy Montelupich w 1940 r. 
Przykład 11. Adam Grzymała-Siedlecki o transporcie do KL Majdanek     
Przykład 12. Władka Meed o życiu za murem getta   
Przykład 13. Adina Blady-Szwajgier o karuzeli przy getcie warszawskim  
Przykład 14. Józefa Grzymkowska-Kleindienst o tajnych kompletach w Lidzie  
Przykład 15. Eryk Lipiński o przejazdach kolejką    
Przykład 16. Marian Walentynowicz o karykaturach       
Przykład 17. Marian Walentynowicz o kawale kursantów       
Przykład 18. Włada Majewska o występach dla lotników w RAF       
Przykład 19. Stanisław Tomaszewski o satyrycznej prasie konspiracyjnej    
Przykład 20. Stanisław Tomaszewski o kawale ulicznym   
Przykład 21. Anna Jachnina o twórczości satyrycznej    
Przykład 22. Wanda Kurkiewiczowa o „żydowskim teatrze” i walce byków w warszawskim więzieniu na Montelupich w 1943 r.
Przykład 23. Mira Zimińska-Sygietyńska o występach podczas powstania warszawskiego    
Przykład 24. Hanna Zborowska z Kobuszewskich o żartach w obozie przejściowym w Pruszkowie w 1944 r.

Getto

Broadway pośrodku cmentarza    
Urzędnicy i funkcjonariusze w satyrze     
Ubaw, filmiarze i karuzela    
Krzywe zwierciadło przedsionka Zagłady    
Ludzie śmiechu     
Przykłady (relacje, świadectwa, wspomnienia)     
Przykład 25. Jakub Poznański o występach artystycznych    
Przykład 26. Antoni Marianowicz o twórczości satyrycznej     
Przykład 27. Antoni Marianowicz o szopce satyrycznej    
Przykład 28. Władysław Szpilman o kłanianiu się   
Przykład 29. Władysław Szpilman o wartownikach    
Przykład 30. Władysław Szpilman o zabawie esesmanów     
Przykład 31. Marek Edelman o zabawie hitlerowców i gapiach    
Przykład 32. Antoni Szymanowski o zabawach hitlerowców i junaków   
Przykład 33. Antoni Marianowicz o filmiarzach     
Przykład 34. Antoni Marianowicz o Rubinsztajnie    
Przykład 35. Władysław Szpilman o Rubinsztajnie     
Przykład 36. Jerzy Jurandot o Rubinsztajnie     
Przykład 37. Adina Blady-Szwajger o świetlicy w szpitalu dla dzieci
Przykład 38. Antoni Marianowicz o koncercie w sierocińcu Janusza Korczaka    
Przykład 39. Komiczny list Janusza Korczaka do Adama Czerniakowa    
Przykład 40. Jerzy Jurandot o Umschlagplatz   
Przykład 41. Antoni Marianowicz o ucieczce z getta    

Obóz koncentracyjny    

Dodatkowa kromka chleba    
Komiczne wątki w obozowej działalności kulturalnej  
Odważny śmiech lagrowego oporu    
Ludzie śmiechu    
Przykłady (relacje, świadectwa, wspomnienia)   
Przykład 42. Ks. Wojciech Gajdus o przybyciu do KL Oranienburg-Sachsenhausen    
Przykład 43. Kazimierz Tymiński o przybyciu do KL Auschwitz   
Przykład 44. Andrzej Stanisławski o funkcjonariuszach KL Majdanek    
Przykład 45. Kazimierz Tymiński o przeglądzie więźniów w KL Auschwitz    
Przykład 46. Czesław Ostańkowicz o izbie muzułmanów w KL Auschwitz    
Przykład 47. Kazimierz Tymiński o przeładunku ziemniaków w KL Auschwitz   
Przykład 48. Józef Kondyś o karach w Buchenwald LA III 
Przykład 49. Ks. Wojciech Gajdus o strażnikach w KL Stutthof   
Przykład 50. Ks. Wojciech Gajdus o parodii pogrzebu w KL Stutthof   
Przykład 51. Ks. Wojciech Gajdus o funkcjonariuszach KL Oranienburg-Sachsenhausen    
Przykład 52. Ks. Wojciech Gajdus o strażniku KL Oranienburg-Sachsenhausen  
Przykład 53. Adolf Gawalewicz o kawale pielęgniarza w KL Auschwitz  
Przykład 54. Andrzej Stanisławski o występach w KL Majdanek 
Przykład 55. Michał Maksymilian Borwicz o piosenkach w KZ Janowska  
Przykład 56. Adolf Gawalewicz o piosenkach w KL Auschwitz   
Przykład 57. Czesław Ostańkowicz o piosenkach w KL Auschwitz    
Przykład 58. Teodor Musioł o występach w KL Dachau    
Przykład 59. Józef Seweryn o występach w KL Auschwitz    
Przykład 60. Ks. Wojciech Gajdus o więźniarskich audycjach    
Przykład 61. Bożena Krzywobłocka o dzieciach w KL Auschwitz   
Przykład 62. Anna Jachnina o Wigilii w KL Auschwitz    
Przykład 63. Zygmunt Zonik o opowieściach Jana Olszyńskiego („Jasia Aptekorza”) w KL Auschwitz   
Przykład 64. Stanisław Grzesiuk o śmiechu w KL Gusen  
Przykład 65. August Kowalczyk o uśmiechniętym esesmanie w KL Auschwitz    


Część trzecia
Okupacyjna twórczość komiczna (artystyczna, uliczna, więźniarska)

Przykład 66. Marian Hemar, Ten wąsik    
Przykład 67. Anna Jachnina, Siekiera, motyka 
Przykład 68. N.N., Wilk i świnia. Bajka Niekrasickiego   
Przykład 69. N.N., Okupacyjne fraszki    
Przykład 70. Tadeusz Hollender, Uśmiech Warszawy  
Przykład 71. Tadeusz Hollender, Bajka    
Przykład 72. Tadeusz Hollender, Blaski Guberni (fragmenty)   
Przykład 73. Irena Bobowska, ***   
Przykład 74. Władysław Broniewski, Rozmowa z historią   
Przykład 75. Marian Hemar, Kawał i morał    
Przykład 76. Marian Hemar, Pamiętaj o tym wnuku, że dziadzio był w Tobruku  
Przykład 77. N.N., Jadą dzieci, jadą drogą     
Przykład 78. Szlojme Elbojm (?), Wszystkie żonki     
Przykład 79. Władysław Szlengel, Pamiętają o mnie. Piosenka Majera Mlińczyka   
Przykład 80. Władysław Szlengel (?), Szopka (fragmenty)    
Przykład 81. Władysław Szlengel (?), Raz kupiłem sobie sak   
Przykład 82. Jerzy Jurandot (?), Gmina Żydowska. Szafa gra   
Przykład 83. Anatol Pomeranc, Komitet domowy    
Przykład 84. Henryk Nowogródzki, Józef Leon Fels, Sylwetki znakomitych mężów Służby Porządkowej (fragmenty)   
Przykład 85. N.N., Kuplety więzienne    
Przykład 86. B.Bigielman, O.B.W. Numery-numerki   
Przykład 87. Czesław Miłosz, Campo di Fiori   
Przykład 88. Janusz Korczak, Wesołość dobra i zła. Wesołość mądra i głupia. Wesołość przyjemna i dokuczliwa. Wesołość, która leczy, i wesołość, która sprowadza choroby
Przykład 89. Wiktor Ostrowski, Na cześć pewnego profesora   
Przykład 90. Wiktor Ostrowski, Na wolności kto niewinny…    
Przykład 91. Adolf Gawalewicz, Kłopoty pana blokowego    
Przykład 92. N.N., Satyra z KL Ravensbrück   
Przykład 93. Stanisław Wiśniewski, W Dachau fajno jest    
Przykład 94. Maria Masłowska, Jak to zdrowo i wesoło    
Przykład 95. Dowcipy okupowanej Polski     
Przykład 96. Antoni Kroh o postśmiechu z wojny i okupacji   

Treści i wyzwania edukacji    
Kłopotliwy „postśmiech”    
Sąsiedzi, świadkowie i miejsca. Międzykulturowa edukacja do/ku pamięci  

Bibliografia     

Lektura z „instrukcją obsługi”

W strukturze treści zostały wydzielone trzy części. Pierwsza zawiera esej o śmiechu w czasach kryzysu społecznego związanego z wojną. Część druga to zbiór przykładów, wspomnień i relacji uczestników związanych z okupacją hitlerowską na ziemiach polskich. Na część trzecią składa się antologia utworów komicznych z tego okresu.

Jak dotąd nie powstała ogólna, teoretyczna, interdyscyplinarna monografia, w której zostałyby przedstawione okoliczności występowania zjawiska śmiechu w życiu jednostek, grup i społeczeństw funkcjonujących w czasach okupacji. Wymagałaby ona pogłębionych analiz i egzemplifikacji w kontekstach historycznym, psychologicznym, etnologicznym, kulturoznawczym i innych. Materiały, które mogłyby posłużyć do studium tego zagadnienia są rozproszone w wielu wspomnieniach, pamiętnikach, publikacjach z dziedziny historii, literaturoznawstwa itp. W niniejszej książce koncentruję się na wybranych wątkach, wskazując tropy ewentualnych dalszych poszukiwań.

Zakładam, że większość czytelników posiada podstawowe „podręcznikowe” informacje na temat przebiegu drugiej wojny światowej, okupacji, Zagłady (Holokaustu) itp., dlatego zrezygnowałem z ich omówienia. Istnieje wiele przedmiotowych opracowań, więc w razie potrzeby zainteresowani będą mogli uzupełnić swe wiadomości. Opierając się na obserwacjach recepcji materiałów komicznych z okresu wojny i okupacji m.in. przez moich studentów, bliskich i znajomych w różnym wieku jestem przekonany, że istnieje potrzeba powracania do lektur o zagadnieniach, które w refleksji potocznej funkcjonują przede wszystkim w tradycyjnym kontekście ideologiczno-martyrologicznym. Zakładam, że przedstawienie zdarzeń związanych ze śmiechem w czasie okupacyjnego kryzysu może nie tylko zachęcić do lektury klasycznych opracowań, ale także pomóc spojrzeć na świadków tamtych lat w nowym świetle.

Książka ta jest wyłącznie skromnym przyczynkiem, zaproszeniem do głębszego studiowania podjętego zagadnienia. Nie dokonuję w niej uogólnień, nie proponuję zarysu teorii ani nie podejmuję próby wyczerpującego wskazania i uporządkowania wszystkich dostępnych materiałów. Nie napisałem więc kolejnego tomu historii polskiego kabaretu, okupowanej Warszawy, życia w getcie w czasach Zagłady czy zbrodni popełnianych w obozach koncentracyjnych. Przedstawiam wybrane epizody z czasów okupacji oraz pojedyncze relacje i wspomnienia, stanowiące ilustrację dla typologii śmiechu w czasach kryzysu. Jeśli w którejś z opisanych tu sytuacji ktoś się śmiał, to nie znaczy, że było tak gdzie indziej. Przedstawiam wyłącznie przypadki z życia jednostek, o których bez podjęcia szczegółowych badań nie można powiedzieć, że stanowią regułę.

W świadectwach z czasów wojny można znaleźć wiele wątków związanych ze śmiechem. Lektura wspomnień uczestników działań wojennych, świadków okupacji, mieszkańców gett, byłych więźniów przez osobę, która nie tego doświadczyła i nie miała osobistych relacji ze świadkami prowadzi do przekonania, że to niemożliwe, iż w makabrycznych warunkach od czasu do czasu dawał się słyszeć śmiech. Nieco łatwiej jest uwierzyć w śmiech oprawców, dla których służba w wojsku i okupacyjnych instytucjach była „zwyczajnym” zajęciem, obowiązkiem zawodowym, po którym wielu wracało do domów i rodzin.

W pracach teoretyków komizmu, wątek śmiechu w miejscach cierpienia i kaźni nie występuje w wymiarze proporcjonalnym do innych. Można tylko domniemywać, że jedną z przyczyn jest obawa, iż rozpatrywanie więziennego, gettowego czy obozowego śmiechu mogłoby godzić w powagę martyrologii i zakłócać tradycyjny obraz okupacji i fabryk śmierci. Kolejna, to trudność recepcji relacji oraz zrozumienia zachowań w skrajnych, często patologicznych warunkach. Po trzecie, na tle mnóstwa zjawisk i procesów związanych z wojną i okupacją, zjawisko śmiechu jawi się jako marginalne, sporadycznie występujące w anegdotach. Tymczasem wbrew pozorom, śmiech był niezwykle istotnym elementem życia zarówno ofiar, jak i oprawców. Potraktowanie go jako zdarzenia granicznego i formy ucieczki, samoobrony, terapii, oporu czy odwetu, w kontekście doświadczeń jednostek oraz relacji społecznych, otwiera niezwykle bogatą perspektywę.

Kultura śmiechu kształtująca się w czasie działań wojennych i okupacyjnego terroru, to niewielki wycinek rzeczywistości, w której na co dzień przeważały zbrodnie, grabieże, ludobójstwo, cierpienie i śmierć. Nie chciałbym, aby w trakcie lektury tej książki ktoś odniósł wrażenie, że życie w tamtych czasach było zabawne, a ich śmiech był powszechny. Śmiech w czasach kryzysu wymyka się jednoznacznym ocenom i analizom – szczególnie w sytuacji, gdy już nie żyją uczestnicy i świadkowie danego zdarzenia. „Obserwując” śmiejących się, analizując relacje o ich zachowaniach z odległej perspektywy miejsca i czasu, bez dokładnej znajomości wszelkich okoliczności zjawiska, można by ich niesłusznie oskarżyć o brak powagi i wyczucia sytuacji, małostkowość, okrucieństwo, niewrażliwość itp. Tymczasem okupacyjne wspomnienia i relacje, charakteryzuje potężny ładunek emocjonalny, subiektywizm i – niekiedy – specyficzny język, przy pomocy którego opisano także zdarzenia komiczne.

W 1960 r. Andrzej Stanisławski pisał: […] jestem głęboko przekonany, że w konwencji literacko-poprawno-grzecznościowej nie sposób przywrócić prawdy o Pawiaku i Majdanku. W takim ujęciu pamiętnik mój przestałby być autentycznymi, osobistymi wspomnieniami, a nie o to przecież nam chodzi. Łagodzenie określeń hitlerowców czy Niemców w ogóle, zresztą powszechnych wśród społeczności polskiej, dla której każdy Niemiec był w okresie okupacji synonimem zbrodni i bestialstwa, sfałszowałoby obraz tamtych lat. Nie mogłem w takim układzie uniknąć okupacyjnej terminologii, stąd nieraz we wspomnienia moje wplata się żargon sprzed ćwierćwiecza. Ten język jednak, zdaniem moim, jest koniecznie potrzebny, żeby łatwiej było odtworzyć i zrekonstruować owe lata, bogate w przeżycia, niezrozumiałe dla naszej młodzieży, a i dla wielu starszych, którym udało się ich uniknąć. Ten język również nadaje swoisty koloryt, czasami chrapliwy, niekiedy brutalny, ale zawsze prawdziwy, nawet wtedy, gdy jest zabarwiony subiektywną oceną czy własnym moim komentarzem. Jednakże jest to przywilej autora wspomnień, z którego nie chcę i nie mogę zrezygnować. […] Stąd również wywodzi się, nie zamierzona zresztą w trakcie pisania pamiętnika, swoista ocena postaw osób, występujących w nim, różnych w rozmaitych okresach pobytu w obozie. […] Nie mamy komu i z czego się tłumaczyć. Ale mamy obowiązek dać świadectwo prawdzie, świadectwo historii, tego zaś obowiązku mogą podjąć się jedynie ci, którzy przeżyli hitlerowskie obozy śmierci czy gestapowskie więzienia. Bo – jak kiedyś powiedziano – „pamięć ludzka sięga tylko okresu, którego dotyczy; potem rozpoczyna się już historia”. Uwagi te będą przydatne czytelnikom zwłaszcza podczas lektury drugiej i trzeciej części książki. Nie unikam tam bowiem i nie wykropkowuję wulgaryzmów, treści brutalnych, niekiedy wręcz odrażających, związanych z realiami okupacyjnego terroru.

Wykorzystuję teksty, w których występują wyrażenia obcojęzyczne i slangowe, funkcjonujące w opisywanych miejscach Przytoczone wspomnienia i utwory zawierają określenia z lagerszprachy, to jest z języka obozowego, na który złożyły się zupełnie sobie obce i od siebie odległe elementy językowe w odmianach od literackiej po gwary miejskie i żargony środowiskowe. Podane w przypisach tłumaczenia nie są więc „czystymi” tłumaczeniami filologicznymi. Niestety nie udało mi się odnaleźć znaczenia wszystkich wyrazów. W niektórych przypadkach nie były pomocne nawet dopowiedzenia i przypisy redaktorów cytowanych opracowań.

Nie stosuję przyjętych oficjalnie w polityce historycznej formuł typu „niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny”, lecz posługuję się skrótem KL lub LA (niem. Konzentrationslager – obóz koncentracyjny; Lager – obóz) wraz z nazwą miejsca i/lub instytucji – np. KL Auschwitz. Nie dokonuję też rozróżnienia na obozy koncentracyjne i obozy zagłady. W cytatach uwspółcześniłem i ujednoliciłem zróżnicowaną w oryginalnych źródłach pisownię, zamieniając „ghetto” na „getto”, a nazwisko „Rubinstein” i „Rubinstajn” na „Rubinsztajn”. Są to zabiegi redakcyjne mające na celu uczynienie formy tej książki przystępną. Czytelnicy zainteresowani analizą filologiczną przytoczonych przykładów proszeni są o konsultowanie oryginalnych źródeł podanych w przypisach.

Jestem przekonany o dużym znaczeniu każdej osobistej historii. Indywidualne, jednostkowe podejście do przeszłości, dzieje jednego człowieka pozwalają wypełnić luki poznawcze i mierzyć się ze stereotypowym, ogólnym oglądem rzeczywistości, dzięki ukazywaniu jej z unikalnej perspektywy. Dotyczy to zarówno przekazywanych historii własnych, jak i tych zapisanych w pamięci świadków – choćby to była czyjaś krótkotrwała obecność w życiu innych. Dlatego też przytaczam tak wiele nazwisk, w miarę możliwości wskazując wspominających. Oprócz postaci sławnych w historii i współczesnej kulturze masowej, w mojej opowieści występują także bohaterowie zapewne nieznani czytelnikom z imienia i nazwiska, lecz ważni ze względu na ich rolę we wzbogacaniu kultury śmiechu.