Z recenzji dr. hab. Mirosława Kowalskiego, prof. UZ

Z punktu widzenia społeczno­-edukacyjnego i ekonomicznego publikacja stanowi niezaprzeczalny wkład w dalszy rozwój i poszerzenie pól badawczych we współczesnych naukach społecznych. […] Wartością opracowania jest zwłaszcza to, że udało się w nim uniknąć jednostronności w podejściu do zagadnienia przedsiębiorczości. Wyraźnie widać, że Autorkom zależało, aby ich namysł nad problematyką stał się także przedmiotem dalszej dyskusji i poszukiwań badawczych, co wynika z przekonania, iż dokonane analizy nie pretendują do rozwiązań wyczerpujących.

Książka Edukacja dla przedsiębiorczości. Z teorii i praktyki kształcenia nauczycieli przedszkolnych i wczesnoszkolnych ukazuje szerszy kontekst realizacji tego rodzaju edukacji z perspektywy teoretycznej i praktycznej. Może więc uzupełnić wspomnianą lukę. Włączenie się w dyskurs i podjęcie próby odpowiedzi na pytanie, jak edukować studentów – przyszłych nauczycieli w toku studiów, aby efektywnie przygotowywali dzieci w tym temacie, zrodziły konieczność rozpoznania, jak robią to inni. Sięgnięto do wzorców międzynarodowych, szczególnie fińskich. Finlandia od lat znajduje się na szczycie rankingów innowacyjności. Jest to efekt realizowanej konsekwentnie od 2004 roku strategii budowania przedsiębiorczej postawy Finów. W tym kraju nie tylko mówi się o potrzebie edukacji dla przedsiębiorczości, lecz także z powodzeniem prowadzi się ją na wszystkich etapach kształcenia, od edukacji małego dziecka po kształcenie uniwersyteckie. 

Publikacja składa się z dwóch części. W pierwszej został opisany proces prowadzący do opracowania koncepcji autorskiego programu edukacji dla przedsiębiorczości dla studentów kierunku pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna, a w drugiej zaprezentowano ten program. 

Część pierwsza ma charakter wprowadzający i ukazuje zagadnienie przedsiębiorczości z dwóch perspektyw: funkcjonujących w literaturze przedmiotu teorii oraz badań własnych. Powstała na podstawie uzupełnionych i poszerzonych tekstów publikowanych przez autorki. 

W rozdziale pierwszym tej części dokonano konceptualizacji pojęcia przedsiębiorczości, ponieważ wielość definicji funkcjonujących w literaturze i ich wieloznaczność wymagały uporządkowania i dookreślenia. Wskazano przy tym na węższe i szersze znaczenie tego terminu, przy czym to drugie potraktowano jako punkt wyjścia do dalszych rozważań i uzasadniono w odniesieniu do edukacji dla przedsiębiorczości. Ze względu na istotę realizowanego projektu prześledzono następnie zapisy zawarte w dokumentach Unii Europejskiej traktujących o przedsiębiorczości. Wybrane dokumenty zostały omówione w układzie chronologicznym i poddane analizie. To pozwoliło zauważyć zmiany w podejściu do przedsiębiorczości jako kompetencji kluczowej, jakie się dokonały na przestrzeni lat 2003–2020 i miały znaczenie dla wytyczania kierunków edukacji w tym obszarze. Scharakteryzowano również tę kompetencję, uwzględniając takie grupy umiejętności, które według pracodawców zyskają w najbliższej przyszłości na znaczeniu. Znalazły się wśród nich: krytyczne myślenie, rozwiązywanie problemów, umiejętności samodzielnego zarządzania, współpraca, aktywne uczenie się, odporność, tolerancja na stres i elastyczność. W tym kontekście przywołano także Europejskie ramy kompetencji w zakresie przedsiębiorczości (EntreComp), w których ujmuje się ją jako kompetencję życiową, istotną zarówno dla rozwoju osobistego, samorealizacji, jak i znajdowania zatrudnienia i rozwijania kariery zawodowej. Takie też przyjęto podejście w niniejszym opracowaniu.

Rozdział drugi poświęcono przedsiębiorczości w edukacji. Składa się on z czterech podrozdziałów powstałych na bazie zrealizowanych przez autorki projektów badawczych. Ukazano tu konteksty stosowania pojęcia przedsiębiorczości w fińskiej i polskiej przestrzeni edukacyjnej (podrozdział pierwszy). Podczas omawiania wybranych dokumentów zwrócono uwagę na główne różnice w podejściu do przedsiębiorczości w obu krajach i wynikające z nich konsekwencje. W fińskiej edukacji mocno podkreśla się społeczny i obywatelski wymiar przedsiębiorczości; uwidaczniają się też pozytywny obraz przedsiębiorczości, przedsiębiorców i edukacji dla przedsiębiorczości. W Polsce te konotacje nie są tak jednoznacznie aprobujące. Do wniosków z tych badań odnoszono się w kolejnych projektach. W podrozdziale drugim zaprezentowano oczekiwania formułowane przez potencjalnych pracodawców (dyrektorów przedszkoli i szkół podstawowych – pierwszego etapu kształcenia) wobec zatrudnianych nauczycieli dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym odnośnie do przedsiębiorczości jako kompetencji kluczowej. Na podstawie tych badań określono obszary kształcenia nauczycieli, które wymagają zmian, oraz wskazano kierunek tych zmian. W kolejnym podrozdziale został przybliżony projekt badawczy ukierunkowany na rozpoznanie postrzegania przedsiębiorczości i edukacyjnego kontekstu funkcjonowania tej kompetencji kluczowej przez nauczycielki przedszkoli i studentki – przyszłe nauczycielki. Badania potwierdziły, że brakuje im metodycznych kompetencji w zakresie edukacji dla przedsiębiorczości. Jednocześnie ukazały świadomość znaczenia rozwijania tego rodzaju umiejętności i zdolności zarówno w odniesieniu do nauczycieli, jak i dzieci. Dzieci/uczniowie funkcjonują w dwóch przestrzeniach: rodzinnej i edukacyjnej, które wzajemnie się przenikają. W programie przygotowującym nauczycieli do realizacji edukacji dla przedsiębiorczości konieczne jest uwzględnienie współpracy ze środowiskiem rodzinnym. W końcowym podrozdziale dokonano więc z tej właśnie perspektywy oglądu rodziny jako przestrzeni rozwijania kompetencji przedsiębiorczości dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym.

W trzecim rozdziale zostały omówione teoretyczne ramy edukacji dla przedsiębiorczości, porównano sposoby jej organizacji na przykładzie Finlandii i Polski (podrozdziały pierwszy i drugi). W rezultacie stwierdzono, że w polskim systemie szkolnictwa edukacja dla przedsiębiorczości odbywa się niejako „przy okazji”, co uwidacznia się w organizacji i jakości nauczania / uczenia się w tym zakresie. Natomiast w Finlandii edukacja dla przedsiębiorczości stanowi spójną i przemyślaną konstrukcję na każdym etapie edukacji. W trzecim podrozdziale przeanalizowano ofertę edukacyjną kierowaną do studentów edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej z perspektywy możliwości rozwijania przedsiębiorczości jako umiejętności kluczowej w toku studiów w Polsce. Wyraźnie dało się dostrzec ukierunkowanie działań na rozwijanie umiejętności przydatnych nauczycielowi głównie w obszarze pracy dydaktyczno-wychowawczej. W programie studiów marginalnie uwzględniono umiejętności związane ze współpracą ze środowiskiem, działalnością organizacyjną i rozwojem zawodowym, które powinny być wprost łączone z postawą przedsiębiorczości. Poczynione analizy pozwoliły na uzupełnienie wniosków i przedstawienie rekomendacji dla kształcenia nauczycieli w omawianym zakresie – zawarto je w czwartym podrozdziale. Rekomendacje te stały się punktem wyjścia do opracowania koncepcji kształcenia nauczycieli przedszkolnych i wczesnoszkolnych prezentowanej w drugiej części monografii.