Wprowadzenie 

Rozdział 1. Współczesne konteksty poradnictwa ortopedagogicznego

W poszukiwaniu źródeł i inspiracji 

1.1. Zjawisko niepełnosprawności z perspektywy ponowoczesności 

1.2. Poradnictwo a przemiany społeczno-kulturowe 

1.3. Miejsce poradnictwa w procesie wychowania specjalnego i rehabilitacji  Rozdział

2. Poradnictwo ortopedagogiczne jako proces pomocy całożyciowej 

2.1. Osobliwość podejmowanych zadań i oddziaływań pomocowych 

2.2. Wsparcie w kreowaniu indywidualnej biografii 

2.3. Dorastanie z niepełnosprawnością a oddziaływania pomocowe 

2.4. Doradztwo zawodowe w przestrzeni edukacyjnej i społecznej 

Rozdział 3. Poradnictwo ortopedagogiczne w przeciwdziałaniu zjawisku wykluczenia społecznego 

3.1. Odmienność a relacje społeczne – zagrożone aspekty interakcji 

3.2. Tożsamość napiętnowana jako zagadnienie kluczowe w poradnictwie 

3.3. Normalizacja i partycypacja w oddziaływaniach pomocowych 

Rozdział 4. Środowisko rodzinne w tworzeniu zdrowego pola życia

Ortopedagogiczne zadania pomocowe 

4.1. Przyjazna przestrzeń środowiska rodzinnego w strategii działań pomocowych 

4.2. Wzmacnianie potencjału rehabilitacyjnego rodziny 

4.3. Zakres pomocy rodzinie w radzeniu sobie z niepełnosprawnością 

4.4. Podstawowe zasady wsparcia ortopedagogicznego rodziców 

Rozdział 5. Metodyczne aspekty pomocowych oddziaływań ortopedagogicznych 

5.1. Diagnostyka wspierająca i problem kompleksowości rozpoznania 

5.2. Kompetencje doradcze ortopedagoga

5.3. Etyka i deontologia w poradnictwie 

Zakończenie 

Nota 

Bibliografia

Wprowadzenie

Problematyka udzielania pomocy sytuuje się na styku różnych dyscyplin współczesnych nauk o wychowaniu. Tym samym wszelka próba dokonania bliższego wglądu w zakres przedmiotowego zagadnienia wskazuje na jego wieloaspektowość. Dlatego, rozpoczynając podjęty w niniejszej monografii dyskurs, należy na wstępie wyjaśnić ciąg zdarzeń i sytuacji implikowanych jej tytułem.

W zamyśle podjętego opracowania uwaga skupiona została na osobach z niepełnosprawnościami z uwzględnieniem ich specjalnych potrzeb egzystencjalnych. Stąd też posłużono się terminem „ortopedagogika” i wyprowadzono odpowiadający jej szczególny rodzaj poradnictwa pedagogicznego, poprzedzony greckim przedrostkiem orthos.

Przez ortopedagogikę rozumie się pedagogikę, która ukierunkowana jest na zaspokajanie specjalnych potrzeb edukacyjnych w sytuacji występowania trudności w uczeniu się i/lub w wychowaniu. Stanowi więc ona specjalistyczny dział pedagogiki ogólnej, wyodrębniony ze względu na właściwe sobie aspekty pedagogiczne i wynikające z nich teoretyczne i praktyczne konsekwencje. Uściślając, teoria ortopedagogiki jest uogólnieniem doświadczeń pedagogicznych uzyskanych w trakcie wspomagania rozwoju osób z niepełnosprawnościami. W myśl tego jej przedmiotem zainteresowania jest kompleksowe podejście związane z próbą uchwycenia różnych zmiennych działających w procesie wychowania specjalnego. Z kolei podmiotem tak ujętej ortopedagogiki jest człowiek w środowisku życiowym, ze swoimi swoistymi utrudnieniami i potrzebami w codziennym życiu. Odzwierciedla to fakt, że ortopedagogika wyraźnie osadzona jest na systemowo-ekologicznym podejściu, co uwydatnia jej podstawowy cel, jakim jest kształtowanie prawidłowego i optymalnego dla danej jednostki środowiska egzystencji. Równocześnie przy realizacji tego celu chodzi też o taką modyfikację wychowania, aby różnice między ortopedagogiką a normalnym wychowaniem sprowadzić jedynie do pełniejszego uwzględnienia indywidualności człowieka, jego właściwości i potrzeb, a w rezultacie warunków niezbędnych do zapewnienia optymalnego rozwoju. Co więcej, na gruncie ortopedagogiki coraz mocniej zauważa się zasadność przedsięwzięć integracyjnych, dzięki czemu jest zorientowana na przeciwdziałanie zjawisku marginalizacji i wykluczenia społecznego. Mieszczą się w tym wszystkim kwestie związane z pojęciem osoby oraz respektowaniem godności i praw człowieka, co implikuje etyczne i deontologiczne aspekty działalności ortopedagogicznej (Speck, 2005; Szarkowicz, 2007).

Idąc tym tokiem myślenia, można powiedzieć, że zadaniem ortopedagogiki jest udzielanie wyspecjalizowanej pomocy i tworzenie niezbędnych warunków do samourzeczywistnienia, osiągnięcia poczucia przynależności oraz odnalezienia sensu życia; jednym słowem, do budowania pozytywnej tożsamości osobistej i społecznej.

Inaczej mówiąc, w jej ramach wskazuje się i uzasadnia wszelkie możliwości wspierania i pomagania w rozwiązywaniu złożonych sytuacji życiowych związanych z niepełnosprawnością. Biorąc to pod uwagę, słuszny jest wniosek, że ważnym zakresem działania orto­pedagogicznego jest poradnictwo (Speck, 2005, s. 379).

Zgodnie z przyjętym stanowiskiem termin „poradnictwo” zdefiniowany został jako forma działalności pomocowej towarzysząca człowiekowi na wszystkich etapach życia oraz jako swoisty rodzaj wzajemnego oddziaływania pomocodawcy i pomocobiorcy czy też forma kontaktu interpersonalnego (np. Murgatroyd, 2000; Kargulowa, 2005; Skałbania, 2009). Na tej podstawie w literaturze przedmiotu poradnictwo i pomoc ujmowane są jako kategorie nie tylko ze sobą ściśle związane, ale też stosowane jako synonimy określające działania adresowane do różnych osób znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej i społecznej (Skałbania, 2009, s. 18). 

Wpisując w ogólną definicję poradnictwa zagadnienie niepełnosprawności, wprowadzono pojęcie poradnictwa ortopedagogicznego, które rozumiane jest jako szczególny rodzaj pomocy opartej na rzeczywistym współuczestnic­twie i potrzebie optymalnego zabezpieczenia rozwoju człowieka z niepełno­sprawnością oraz pełnego wykorzystania posiadanych zasobów. Patrząc z tej perspektywy, w realizacji celów tego rodzaju poradnictwa szczególną rolę pełni pomoc psychologiczno-pedagogiczna i społeczna. Znaczenie tych form pomocy wynika z szerokiego kontekstu podejmowanych w jego obszarze działań. Uszczegóławiając, pomocowe oddziaływania ortopedagogiczne są odpowiedzią na potrzeby i wymogi osób z ograniczeniami oraz uszkodzeniami funkcji; co więcej, osadzone w teorii odpowiedzialności, wyznaczają kwestię faktycznego spotkania między potrzebującym pomocy a udzielającym pomocy. W ten sposób pojmowane poradnictwo ortopedagogiczne egzemplifikuje się więc w dwóch kluczowych sytuacjach:

1) gdy człowiek na skutek posiadanej niepełnosprawności znajduje się w trudnym położeniu życiowym, czyli takim, którego złożoność i powikłania utrudniają lub uniemożliwiają samodzielne poradzenie sobie z nim;

2) kiedy jednostka uświadamia sobie zarówno utratę swoich szans życiowych, jak i niewykorzystane zasoby.

Udzielana wówczas pomoc polega, najogólniej mówiąc, na wspieraniu w rozwiązywaniu problemów związanych z rozwojem, wychowaniem, życiem rodzinnym i zawodowym oraz funkcjonowaniem społecznym, i jest podejmowana w imię wartości osoby ludzkiej. Chodzi w niej więc o budowanie nowych, konstruktywnych umiejętności istotnych dla polepszenia jakości i zadowolenia z życia oraz poczucia własnej osobowej wartości. Jednocześnie oddziaływania ortopedagogiczne nie mogą ograniczać się wyłącznie do jednostki z niepełnosprawnością, ale również obejmować jej środowisko życia, dążąc do ich wzajemnego zharmonizowania. Uogólniając, tak ujęte poradnictwo ortopedagogiczne zakłada wykorzystanie interdyscyplinarnej wiedzy o człowieku, która ma służyć wszechstronnemu rozpoznaniu sytua­cji problemowej i udzieleniu adekwatnej pomocy. Tym samym autorzy niniejszej pracy uznają go za termin o szerszym zakresie niż pojawiający się na gruncie literatury przedmiotu termin „poradnictwo rehabilitacyjne” (zob. Ossowski, 1999), mimo że ma z nim też wiele wspólnych właściwości.

Z perspektywy teoretycznej podbudowy niniejszego opracowania inspirujące znaczenie miały również współczesne studia nad niepełnosprawnością (disability studies). W ślad za tym przyjęto kilka wyjściowych tez, które przebijają się w przewodniej myśli całej niniejszej książki, takich jak:

1) niepełnosprawność jako cecha względna, związana z jakością i charakterem relacji między daną jednostką a społeczeństwem, stanowi integralny element obecnej od wieków międzyludzkiej rzeczywistości;

2) niepełnosprawność jako taka nie stanowi constans, a wręcz przeciwnie, jest cechą dynamiczną, zmieniającą się w czasie i przestrzeni;

3) niepełnosprawność dla jednostki i społeczeństwa staje się zarówno zadaniem, jak i swoistym wyzwaniem, czego pożądanym wyrazem jest kreatywna i otwarta postawa człowieka wobec posiadanych utrudnień i ograniczeń w rozwoju oraz solidarna i odpowiedzialna postawa społeczeństwa;

4) niepełnosprawność – z punktu widzenia poradnictwa ortopedagogicznego – wiąże się z potrzebą diagnozy problemu lub jego antycypacją, ustalaniem programu oddziaływań pomocowych i, wreszcie, udzielaniem skutecznej pomocy w pokonywaniu trudnych życiowo sytuacji, racjonalnym wykorzystaniu posiadanych zasobów, tak aby jednostka przyswoiła umiejętności pomagania sobie w codziennym życiu.

Tak więc książka, którą oddajemy do rąk Czytelnika, jest próbą komplementarnego spojrzenia na wybrane problemy poradnictwa w oddziaływaniach ortopedagogicznych. Jej głównym celem jest zwrócenie uwagi na specyficzne potrzeby osób z niepełnosprawnościami w kontekście podejmowanych oddziaływań pomocowych, analizowanych z perspektywy wyzwań ponowoczesnego świata. [...]

Książka podejmuje ważne problemy dotyczące współczesnego poradnictwa. Zawiera także najnowsze trendy związane ze wsparciem osób z niepełnosprawnościami, szeroko pojętym rozwojem, autonomią i zabezpieczeniem ich praw, zachęcaniem do szerokiego uczestnictwa społecznego.

Autorzy prezentują własne stanowisko, odwołując się do najnowszej, bardzo dobrze dobranej literatury: psychologicznej, pedagogicznej i socjologicznej. Książka zachęca do przemyśleń, refleksji, a ponadto może stać się źródłem inspiracji do tworzenia praktycznych rozwiązań.

W polskiej literaturze nie było dotychczas prac zwartych, które opisywałyby poradnictwo ortopedagogiczne, kreowanie (konstruowanie) indywidualnej biografii życia osób z niepełnosprawnościami. Przewiduję, że książka będzie miała szeroki krąg odbiorców, ponieważ powinna zainteresować badaczy i polityków społecznych, pedagogów specjalnych, doradców, nauczycieli akademickich, nauczycieli szkół specjalnych i studentów […].

Z recenzji dr hab. Bożeny Wojtasik, prof. DSW