Wirkus Łukasz

doktor nauk społecznych w zakresie psychologii, pedagog resocjalizacyjny, adiunkt w Zakładzie Patologii Społecznej i Resocjalizacji Instytutu Pedagogiki na Uniwersytecie Gdańskim, kurator specjalista Sądu Rejonowego w Słupsku, członek Zespołu Pedagogiki Resocjalizacyjnej przy Komitecie Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk, Pomorskiego Stowarzyszenia Zawodowych Kuratorów Sądowych i Polskiego Towarzystwa Kryminologicznego im. Prof. Stanisława Batawii, autor monografii Stres w pracy kuratora sądowego. Studium teoretyczno-empiryczne (Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2015) wyróżnionej w konkursie wortalu Granice.pl na Najlepszą Książkę Psychologiczną 2015.

Kontakt e-mail: wirkus.l@gmail.com, lukasz.wirkus@apsl.edu.pl

Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Podziękowania     

Wstęp      

Część I

Wielopłaszczyznowy obraz działalności kuratorów sądowych

Rozdział 1

Kuratorska służba sądowa         

1.1. Źródła obowiązującego modelu kurateli sądowej w Polsce      

1.2. Organizacja kuratorskiej służby sądowej i jej zadania    

Rozdział 2

Tożsamość zawodowa kuratora sądowego  

2.1. Kreowanie wizerunku kuratorskiej służby sądowej     

2.1.1. Kuratorzy i wymiar sprawiedliwości w świetle badań opinii publicznej    

2.2. Zawód zaufania publicznego       

2.3. Zarządzanie menedżerskie kuratorami sądowymi         

2.4. Selekcja zawodowa  

2.5. Kompetencje profesjonalne funkcjonariuszy kuratorskiej służby sądowej     

2.6. Kodeks etyki zawodowej         

Rozdział 3

Stres zawodowy w pracy kuratora sądowego        

3.1. Organizacyjne źródła stresu       

3.1.1. Koncepcje stresu zawodowego     

3.2. Czynniki stresogenne w środowisku pracy     

3.2.1. Zagrożenia w pracy kuratorów sądowych     

3.3. Konsekwencje stresu w pracy    

3.3.1. Zespół wypalenia zawodowego     

3.3.2. Profilaktyka wypalenia zawodowego    

3.4. Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem  

3.4.1. Zarządzanie stresem     

3.4.2. Koncepcja oceny ryzyka zawodowego    

Część II

Identyfikacja źródeł stresu zawodowego i jego konsekwencje

Rozdział 4 Metodologiczne podstawy badań własnych     

4.1. Założenia i cele badań     

4.2. Charakterystyka badanej grupy  

4.3. Zastosowane narzędzia badawcze    

4.4. Sposób prezentacji wyników     

Rozdział 5 Determinanty i konsekwencje stresu zawodowego     

5.1. Struktura zespołu stresu zawodowego kuratorów sądowych    

5.1.1. Poziom stresu zawodowego a zmienne socjodemograficzne    

5.1.2. Uwarunkowania organizacyjne stresu zawodowego  

5.1.3. Wybrane problemy stanu zdrowia kuratorów sądowych    

5.2. Stan zdrowia psychicznego funkcjonariuszy kuratorskiej służby sądowej     

5.3. Syndrom wypalenia zawodowego a poziom stresu zawodowego  

5.3.1. Socjodemograficzne uwarunkowania wypalenia zawodowego     

5.3.2. Determinanty organizacyjne wypalenia kuratorów sądowych     

Podsumowanie  

Streszczenie    

Summary     

Bibliografia     

Wstęp

Przedkładana Szanownym Czytelnikom książka jest próbą przedstawienia rozmiaru realnych kosztów zdrowotnych ponoszonych codziennie przez kuratorów sądowych w Polsce w związku z wykonywanymi obowiązkami służbowymi oraz postulatem zmiany dysfunkcji organizacyjnych w środowisku pracy. Organizacja pracy w kuratorskiej służbie sądowej nie uwzględnia, niezwykle ważnej dla sfery psychospołecznego funkcjonowania człowieka, problematyki stresu zawodowego, jego determinantów i konsekwencji. Niniejsza publikacja jest odpowiedzią na zapotrzebowanie środowiska, a także próbą naukowej analizy zjawiska.

Jerzy Brzeziński stwierdził, że znaczenie specyfiki relacji psychologii (jako nauki) do działania praktycznego wskazuje na jej zasadniczą działalność w kierunku ustalenia odpowiedzi na pytania ze strony praktyki społecznej i zgłaszanego przez nią zapotrzebowania. Stąd też pomysł weryfikacji empirycznej uwarunkowań psychospołecznych stresu zawodowego kuratorów sądowych. Warto zauważyć, że zagadnienia stresu i wypalenia zawodowego niektórych grup zawodowych (funkcjonariuszy Służby Więziennej, policjantów czy nauczycieli) były już przedmiotem wielokrotnych i szerokich badań. Natomiast zainteresowanie tą problematyką w odniesieniu do kurateli sądowej w Polsce jest do tej pory nikłe. Kuratorzy sądowi realizują określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycz­nym i kontrolnym, są one związane z wykonywanymi orzeczeniami sądu oraz innymi czynnościami wskazanymi w przepisach szczególnych, tj. w art. 1 Usta­wy z dnia 27 lipca 2001 roku o kuratorach sądowych oraz w art. 147 § 2 Ustawy z dnia 27 lipca 2001 roku – Prawo o ustroju sądów powszechnych. Kuratorzy pracują z podopiecznymi sądów bezpośrednio w ich środowisku życia lub w miejscu pobytu osób, których dotyczy prowadzone postępowanie.

Stres zawodowy, czyli stres związany z psychospołecznymi warunkami pracy, jest dziś zjawiskiem powszechnym. Mieczysław Ciosek zdefiniował stres zawodowy jako „[...] napięcie wywołane przez czynniki stresorodne tkwiące w środowisku pracy bądź związane z zawodowo wykonywaną pracą”. Dane Światowej Organizacji Zdrowia wskazują, że znaczna część osób czynnych zawodowo czuje się w swojej pracy nieustannie narażona na różne uwarunkowania stresogenne. Stres rozumiany jako ujemne przeciążenie wynikające z różnych trudnych sytuacji coraz częściej postrzegany jest w kontekście organizacyjnym. Mówi się w tym przypadku o stresie organizacyjnym lub zawodowym. Nina Ogińska-Bulik wyraża pogląd, że sama praca może być źródłem stresu, a stres zawodowy to stres przeżywany w miejscu jej wykonywania. Autorka wyróżnia obiektywne i subiektywne czynniki towarzyszące człowiekowi w procesie pracy. Do czynników obiektywnych zalicza fizyczne i społeczne warunki pracy, natomiast do subiektywnych – związane z motywami podejmowania zatrudnienia, postawami wobec wykonywanego zawodu czy obowiązkami zawodowymi, stopniem zadowolenia z wykonywanej pracy i środowiska zawodowego. Społeczne warunki pracy uwzględniają zagadnienia składające się na organizację pracy, system wynagrodzeń, relacje społeczne, możliwości awansu i rozwoju zawodowego. Ogińska-Bulik podkreśla, że za silnie obciążające uważane są zawody służb społecznych (human services), które polegają na intensywnych relacjach z innymi ludźmi oraz zaangażowaniu w ich problemy. Relacja kurator sądowy – podopieczny jest relacją specyficzną, często obwarowaną olbrzymimi kosztami indywidualnymi. Wiąże się to z charakterem pracy kuratorów sądowych i jej uwarunkowaniami. Nie bez znaczenia w tym kontekście jest konstrukt osobowościowy kuratora, który ewaluuje skuteczność podejmowanych zadań określonych w ustawie. W tej relacji ogromną rolę odgrywa „[...] bliski kontakt interpersonalny wykorzystujący także procesy zaangażowania i wymiany emocjonalnej”. Jednocześnie w specyfikę profesji pomocowych jest wpisana znaczna dysproporcja między dawaniem a braniem na poziomie psychologicznym. W tym kontekście pojawia się kwestia nagradzania za wniesiony wkład i jego doń nieadekwatność.

W art. 5 ust. 3 ustawy o kuratorach sądowych znajdujemy zapis mówiący, że kuratorem zawodowym może być osoba, która jest zdolna ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków kuratora. W Komentarzu do ustawy o kuratorach sądowych autorstwa Tadeusza Jedynaka i Krzysztofa Stasiaka pojawia się pogląd, że

[...] ustawa o kuratorach sądowych uregulowała przygotowanie adeptów do służby w sposób analogiczny do rozwiązań przyjętych w zawodach prawniczych,

które jest wzorowane na aplikacji sądowej. W tej sytuacji zaleca się zastosowanie wytycznych z Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 8 marca 2002 roku w sprawie badań lekarskich i psychologicznych kandydatów do objęcia urzędu sędziego. Przytoczone rozporządzenie nie jest jednak optymalne dla specyfiki pracy kuratora sądowego, która różni się zasadniczo do zadań wykonywanych przez sędziów na poziomie metodyki pracy oraz – co ważniejsze – w zakresie warunków środowiska pracy. Nowe brzmienie art. 57 § 10 ustawy prawo o ustroju sądów powszechnych obowiązujące od 1 października 2014 roku określa, tak jak dotychczas, szczegółowy zakres i sposób przeprowadzania badań lekarskich i psychologicznych, kwalifikacje wymagane od lekarzy i psychologów przeprowadzających badania oraz terminy wykorzystania wydawanych zaświadczeń w postępowaniu dotyczącym powołania do urzędu sędziego, uwzględniając przy tym jego uwarunkowania. Kandydat na kuratora, opierając się na powyższym rozporządzeniu, powinien zostać poddany badaniom, które obejmują

[...] 1) ogólną ocenę stanu zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem układu nerwowego i stanu psychicznego, 2) możliwe badania specjalistyczne tj. konsultacje lekarzy specjalistów, a także badania pomocnicze (laboratoryjne, EKG, EEG, RTG i inne).

Natomiast badania psychologiczne kandydata zawierają:

[...] określenie i opis cech osobowości, z uwzględnieniem zdolności do podejmowania decyzji, zdolności do samodzielnego oceniania sytuacji oraz odporności na trudne sytuacje.

Zakres badań psychologicznych zgodnie z cytowanym rozporządzeniem może zostać rozszerzony, jeżeli psycholog uprawniony uzna to za niezbędne do prawidłowego określenia sprawności psychologicznej kandydata. Po przeprowadzonym badaniu lekarz uprawniony oraz psycholog uprawniony wydają odpowiednio zaświadczenie lekarskie oraz psychologiczne o zdolności do pełnienia obowiązków sędziego (także kuratora). Przywołane rozporządzenie nie obejmuje żadnych konkretnych założeń i metod oceny sfery funkcjonowania psychicznego kuratorów sądowych oraz mierzenia poziomu zasobów osobistych i odporności na sytuacje trudne, oprócz ich sformułowania w kontekście wymogów dla kandydata do pełnienia obowiązków sędziego. Nie znajdziemy również nigdzie zapisów mówiących o profilaktyce stresu zawodowego i jego konsekwencjach, nie uwzględnia się procesu rozpoznania środowiska pracy i ochrony zdrowia kuratorów czy interwencji w sytuacjach kryzysowych (np. swobodnego dostępu do poradnictwa psychologicznego). Zatem realne zainteresowanie ustawodawcy warunkami pracy kuratorów sądowych nie obejmuje konkretnych przepisów prawa odnoszących się do zawodu kuratora i nie posiada rzeczywistego przełożenia na wykonywane zadania. Autorzy Komentarza do ustawy o kuratorach sądowych dostrzegają znaczenie oceny przydatności do zawodu kuratora, ponieważ podkreślają, że mimo doskonałego przygotowania teoretycznego i chęci kandydata brak kompetencji osobowościowych może świadczyć o małej przydatności do służby.

Pierwsze badania dotyczące analizy stanu prawnego kurateli sądowej, opinii kuratorów i ich praktyki zawodowej (badania nie poruszały sfery funkcjonowania psychologicznego) rozpoczęto w 2005 roku. Projekt zrealizował Instytut Wymiaru Sprawiedliwości (wyniki opublikowano w 2010 roku). Autorzy badań zaakcentowali we wnioskach końcowych problematykę środowiska pracy kuratorów, tj. potrzebę zapewnienia odpowiednich warunków pracy, rozwiązania problemu nierównomiernego obciążenia zawodowego, dążenia do harmonijnej współpracy sędziów i kuratorów. Autorzy badania wyraźnie uwypuklili problem braku systemu wsparcia dla kuratorów sądowych w obliczu stresu zawodowego oraz deficyt norm prawnych w zakresie przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu. Zespół badawczy dostrzegł i wyróżnił wady polskiej probacji na tle innych krajów europejskich oraz wskazał kierunek dla podjęcia niezbędnych badań empirycznych. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 roku o służbie medycyny pracy definiuje ryzyko zawodowe w art. 4 ust. 4 jako

[...] możliwość wystąpienia niepożądanych, związanych z wykonywaną pracą zdarzeń powodujących straty, w szczególności niekorzystnych skutków zdrowotnych będących wynikiem zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub związanych ze sposobem wykonywania pracy.

Zgodnie z zapisami tejże ustawy pracodawca powinien oddziaływać na warunki pracy w taki sposób, by minimalizować ryzyko zawodowe. Warto w tym kontekście zwrócić uwagę na rozwiązania organizacyjne obejmujące od 2009 roku funkcjonariuszy Służby Więziennej ze wskazaniem na Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie służby medycyny pracy w jednostkach organizacyjnych Służby Więziennej oraz w sprawie zadań służby medycyny pracy wynikających ze specyfiki ryzyka zawodowego. Rozporządzenie określa działania służby medycyny pracy w procesie rozpoznawania warunków pracy w celu ochrony zdrowia funkcjonariuszy przed wpływem niekorzystnych warunków związanych ze środowiskiem pracy i sposobem jej wykonywania. Służba kuratorska niestety nie posiada w obowiązujących uregulowaniach identycznych rozwiązań organizacyjnych. Celem uporządkowania zasad pracy kuratorów sądowych Rada Europy wydała szereg rekomendacji w formie europejskich reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, w których mocno akcentuje znaczenie zapewnienia odpowiedniej liczebności personelu zawodowego oraz zaleca stworzenie norm i zasad polityki organizacji. Ma ona gwarantować optymalne zaplecze kadrowe, uwzględniające odpowiednie cechy osobowości, kwalifikacje zawodowe oraz niezbędne umiejętności i doświadczenie charakterystyczne dla praktyki zawodu kuratora sądowego. Rada Europy nawiązuje także do działalności kuratorów społecznych (osób prywatnych), które będą w ramach możliwości działać pod kierownictwem personelu zawodowego i wykonywać zadania odpowiadające ich umiejętnościom i możliwościom. Zbigniew B. Gaś postuluje konieczność stworzenia „[...] precyzyjnych standardów w zakresie charakterystyki osobowościowej i profesjonalnej, jakie winni spełniać kandydaci na wychowawców w resocjalizacji” oraz „procedury jakości funkcjonowania zawodowego”, która stanowi źródło informacji na temat kompetencji profesjonalnych i aktualnego poziomu rozwoju osobistego. Gaś wskazuje na ważny kierunek badań nad kwalifikacjami osobowościowymi kuratorów – profesjonalnych resocjalizatorów, ponieważ to właśnie ta grupa zawodowa charakteryzuje się szczególną specyfiką pracy, opartą na permanentnych kontaktach z innymi ludźmi oraz szczególnej odpowiedzialności prawnej. Wskazane okoliczności skutkują intensywną ekspozycją społeczną i warunkują pojawienie się stresu zawodowego. Determinanty psychologiczne tylko częściowo wyjaśniają powstawanie stresu u kuratorów sądowych, a wśród pozostałych uwarunkowań możemy wyróżnić: łatwość w komunikowaniu się, cierpliwość, dynamikę w działaniu oraz bardzo ważną rolę czynników socjodemograficznych, które są charakterystycznymi modyfikatorami zachowania w specyfice zawodu, jakości pracy i konsekwencjach przeżywanych trudności.

Przytoczone zależności pomiędzy stresem zawodowym i pracą kuratora sądowego znajdują swoje uwierzytelnienie w przeprowadzonych przeze mnie badaniach wśród kuratorów sądowych. Wnioski z badań oraz szeroka kwerenda literatury zostały zwieńczone implikacjami praktycznymi, przydatnymi w rozwiązaniach organizacyjnych, które mogą służyć korzystnym zmianom w środowisku pracy kuratorów sądowych. Poza tematyką stresu zawodowego uznałem za konieczne poświęcenie uwagi zagadnieniu etosu służby kuratorskiej, wizerunkowi kuratorów sądowych w oczach opinii publicznej, etyce zawodowej oraz procesowi zarządzania i doboru kadr jako istotnych elementów składających się na holistyczne ujęcie kuratorskiej służby sądowej i jej wielowymiarową dzia­łalność.

Kuratorzy sądowi wykonują pracę specyficzną, wielowymiarową w zakresie pełnionych ról. Realizują określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym związanym z wykonywaniem orzeczeń sądu. Zapis w ustawie i zakres obowiązków, wydawałoby się, jak każdy inny, jednakże co w praktyce kryje się w tych stwierdzeniach?

Kuratorzy sądowi w sprawach karnych prowadzą m.in. dozory przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary pozbawienia wolności, przy warunkowym zwolnieniu z odbycia reszty kary pozbawienia wolności, przy warunkowym umorzeniu postępowania karnego, organizują i kontrolują kary ograniczenia wolności, sprawy skazanych w Systemie Dozoru Elektronicznego, udzielają pomocy z funduszu pomocy pokrzywdzonym i pomocy postpenitencjarnej, uczestniczą w posiedzeniach sądu, składają wnioski do sądu modyfikujące postępowanie wykonawcze, przeprowadzają wywiady środowiskowe w sprawach osób oskarżonych o zbrodnie, wobec młodocianych oskarżonych przed 21 rokiem życia o dokonanie umyślnych występków przeciwko życiu oraz szeregu innych spraw w toku postępowania wykonawczego, biorą udział w grupach roboczych zespołów interdyscyplinarnych ds. zapobiegania przemocy w rodzinie itd.

W sprawach rodzinnych i nieletnich natomiast do obowiązków kuratorów sądowych należy m.in. prowadzenie nadzorów nad nieletnimi zdemoralizowanymi i sprawcami czynów karalnych, nad sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej, nad sposobem leczenia odwykowego, udział w kontaktach rodzica z małoletnim, przymusowe odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej, prowadzenie ośrodków kuratorskich dla nieletnich, udział w grupach roboczych zespołów interdyscyplinarnych ds. zapobiegania przemocy w rodzinie, a także przeprowadzanie wywiadów środowiskowych na okoliczność ustalenia sytuacji nieletnich, małoletnich w sprawach o ograniczenie, zawieszenie, czy pozbawienie władzy rodzicielskiej itd. czając rekomendację Rady Europy (s. 42-43), wskazuje na korelacje kreowania wizerunku kuratorów w relacji ze społeczeństwem i mediami postulując jednocześnie zasadność zmiany zasady odsyłania mediów do rzecznika prasowego sądu, która nie służy budowaniu wizerunku służby (kuratorskiej), a raczej wskazuje na jej deficyty organizacyjne w sferze zarządzania (s. 47). Następnie Autor, odwołując się do wyników badań opinii publicznej odnoszących się m.in. do poziomu zaufania do wymiaru sprawiedliwości, oceny przebiegu postępowania wykonawczego prowadzonego przez kuratorów w opinii zarówno skazanych, jak i samych kuratorów (s. 49), przedstawia konkluzje dotyczące oczekiwań społeczeństwa wobec sądownictwa, postrzegania sposobu działania poszczególnych obszarów i ewentualne sfery potencjalnych korekt w tym zakresie polityki informacyjnej i organizacyjnej Kuratorskiej Służby Sądowej. Autor poruszył także zagadnienia odnoszące się do zawodu zaufana publicznego zakotwiczone zarówno z literaturze fachowej, jak i oparte na licznych orzeczeniach Trybunału Konstytucyjnego podkreślając tę sferę w wykonywaniu zawodu kuratorskiego.

Łukasz Wirkus dotknął także bardzo wrażliwej przestrzeni odnoszącej się do zarządzania (kierowania) kuratorami sądowymi, będącej niezmiernie ważnym zakresem działalności organizacyjnej, który istotnie wpływa również na jakość środowiska pracy (s. 60). Autor dokonał transpozycji koncepcji Szatur – Jaworskiej wzajemnie warunkujących się podsystemów, wskazując na pięć elementów organizacji zespołu kuratorskiej służby sądowej, uwypuklając najczęściej spotykane nieprawidłowości na poziomach zarządzania, strategii, psychospołecznym, struktury oraz technologii (s. 61-62). Następnie prezentuje typologię ról kierownika zespołu kuratorskiej służby sądowej w trzech kategoriach, a mianowicie: interpersonalnej, informacyjnej i decyzyjnej, co znakomicie porządkuje optykę postrzegania zadań kierownika zespołu kuratorskiego, a także pozwala przeanalizować formy optymalizacji działania wielu zespołów kuratorskiej służby sądowej.

Kolejnym elementem poddanym analizie teoretycznej jest sposób doboru kadr do zawodu kuratora sądowego. Autor podkreśla za Colarelli’m, że zawody zaufania publicznego, związane z administracją publiczną stosują więcej technik standaryzowanych, co wpływa na przejrzystość systemu weryfikacji (…) a kształt procedury selekcyjnej wpływa też na obraz, jaki organizacja kreuje w oczach kandydatów i opinii publicznej (s. 67). Przywołuje również tezę Jedynaka dotyczącą zasadności ustalenia jasnych i transparentnych reguł selekcji kandydatów do służby kuratorskiej, a także warunków jednolitego i wysokiego poziomu szkolenia przygotowującego się do zawodu (aplikacji), a także doskonalenia kadr (s. 68). W efekcie rozważań teoretycznych Autor opracował schemat procedury selekcyjnej w analizowanej grupie profesjonalnej postulując wdrożenie także narzędzi psychometrycznych obejmujących sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych, poziom kompetencji społecznych, kontrolę emocji, a już na etapie pracy zawodowej wdrożenie okresowego badania poziomu stresu zawodowego. Jest to propozycja rozwiązań nowatorskich, by nie powiedzieć rewolucyjnych. Biorąc pod uwagę z jednej strony poziom obciążenia psychicznego kuratorów kontaktem bezpośrednim z wieloma osobami borykającymi się z licznymi, rozmaitymi problemami natury prawnej, społecznej, psychicznej, zdrowotnej, a z drugiej strony poziom odpowiedzialności i działanie pod permanentną presją (braku) czasu (terminowość jest podstawowym elementem kontroli, a sprawozdania po prostu muszą zostać sporządzone i przedłożone na wskazany termin, bo od tego zależy bieg spraw sądowych), to sugestie Autora powinny co najmniej zostać poddane pod poważną dyskusję w służbie kuratorskiej.

Poza tymi tezami, Łukasz Wirkus uwrażliwia czytelnika na problemy komponenty osobowościowej w budowaniu efektywności oddziaływań resocjalizacyjnych.

Podkreśla również znaczenie po pierwsze znajomości, a po drugie konieczności rzeczywistego stosowania w działaniu wobec podopiecznych, ale także innych kuratorów kodeksu etyki zawodowej. Uzasadnia to szeroką kwerendą literatury, w tym także rekomendacjami Rady Europy (s. 82-91).

W kolejnym rozdziale Autor w sposób erudycyjny, sprawnie poruszając się w tezach literatury zarówno polskojęzycznej, jak i anglojęzycznej poddaje analizie przedmiot stresu zawodowego. Przedstawia organizacyjne jego źródła i korelaty wynikające z przeglądu badań psychologicznych, a także w sposób kompetentny eksponuje psychologiczne koncepcje stresu. Autor, prowadząc dyskusję naukową w aspekcie czynników stresogennych w środowisku pracy, wyłonił schemat układu zależności kuratora ze środowiskiem pracy, który uławia zrozumienie potencjalnych obszarów podnoszących ryzyko stresu zawodowego.

Nie zabrakło tu nawet odniesień do rozporządzeń, czy poradnika Państwowej Inspekcji Pracy (s. 104-107). Opisuje także realne zagrożenia w pracy kuratorów sądowych oparte na opracowaniach statystycznych Krajowej Rady Kuratorów, a także na badaniach Hołysta i Wojtery dotyczących bezpieczeństwa kuratorów sądowych i najczęściej spotykanych zdarzeń stresowych, w tym również doświadczania bezpośrednich ataków agresji fizycznej (s. 111-114).

Dopełnienie tej części monografii stanowi analiza teoretyczna konsekwencji stresu zawodowego w aspekcie zespołu wypalenia zawodowego wraz z jego organizacyjnymi wyznacznikami takimi jak przeciążenie pracą, brak kontroli na pracą, brak nagrody, brak wspólnoty, brak prawiedliwości oraz konflikt wartości (s. 120-121). Autor przedstawia jednakże również przestrzeń profilaktyki wypalenia zawodowego w kontekście rozwiązań organizacyjnych oraz rolę osobistych zasobów w radzeniu sobie ze stresem.

Druga, empiryczna część książki, składa się z dwóch rozdziałów. Najpierw Autor wskazał założenia przyjęte w opracowaniu metodologicznym i realizacji badań naukowych. W sposób przejrzysty, syntetyczny dokonał charakterystyki grupy badanej (1000 zestawów rozesłanych, 602 zwrócone, do obliczeń po weryfikacji zakwalifikowano ostatecznie 390 kompletnie wypełnionych zestawów narzędzi badawczych) oraz zgodnie z przyjętymi w naukach społecznych normami przedstawił wykorzystane narzędzia badawcze, w tym Kwestionariusz Stresu Kuratorów Sądowych własnego autorstwa. Przestawił, uzasadniając jednocześnie, także formy dokonanych obliczeń statystycznych (s. 141-151).

Autor dokonał analizy empirycznej bardzo interesujących poznawczo, a zarazem niezwykle ważnych aplikacyjnie wyników badań struktury stresu zawodowego kuratorów sądowych (s. 153-176). Wyniki w zakresie m.in. natężenia poczucia stresu odczuwanego w aspektach zmiennych organizacyjnych i socjodemograficznych takich jak rodzaj wykonywanych orzeczeń, stopień służbowy, staż pracy, płeć, stan cywilny, wiek, wykształcenie, a nawet przekonania religijne eksponują szeroki obraz osób realizujących pracę (służbę) jako kurator sądowy.

Na szczególną uwagę zasługuje w tej części monografii dyskusja wyników prowadzona przez Autora zarówno w kontekście innych doniesień naukowych (teoretycznych i empirycznych), jak i w ujęciu osobistego doświadczenia funkcjonowania w służbie kuratorskiej na co dzień. Poza strukturą poczucia stresu, Łukasz Wirkus poddał analizie statystycznej również wpływ poszczególnych zmiennych na poziom poczucia stresu zawodowego, wskazując tym samym na najważniejsze czynniki ryzyka badanych zmiennych zależnych (poczucie ogólnego poziomu stresu zawodowego, poczucie dyssatysfakcji z pracy, zarządzanie kuratorami, obciążenia organizacyjne, współpraca z sądem, kontakty z podopiecznym).

Część badawczą kończą dwa podrozdziały odnoszące się do weryfikacji empirycznej wybranych problemów stanu zdrowia oraz zespołu wypalenia zawodowego kuratorów sądowych. Analizy te zostały dokonane w kontekście poziomu poczucia stresu zawodowego, jak i zmiennych socjodemograficznych i organizacyjnych (s. 176-193). Wyniki zasługują na wnikliwą analizę z uwagi na ważne konstatacje wyprowadzone na ich podstawie. Zostały bowiem udowodnione naukowo somatyczne i emocjonalne negatywne następstwa stresu zawodowego wśród kuratorów sądowych, a także związki wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji, obniżenia poczucia dokonań osobistych i całkowitego wypalenia na poziom zaangażowania w wykonywaną pracę.

Wyniki z pewnością stanowią solidne podwaliny pod dyskusję w wymiarze sprawiedliwości, środowisku kuratorskim oraz wśród ludzi nauki zajmujących się badaną tematyką na temat samego zjawiska stresu zawodowego kuratorów sądowych, a także jego profilaktyki oraz organizacji pracy kuratorów. Autor w podsumowaniu publikacji dostrzega możliwość i zasadność wdrożenia kilku rozwiązań systemowych (s. 199-200), które można ująć w kategorie legislacyjne, organizacyjne (na kilku poziomach), psychotechniczne oraz tożsamościowe.

Recenzowana monografia z pełnym przekonaniem jest godna polecenia szerokiemu gronu czytelników, a w szczególności wszystkim kuratorom sądowym (zawodowym i społecznym), a także sędziom, osobom zarządzającym sądownictwem oraz pracownikom naukowym i studentom nauk społecznych i prawnych.

Monografia Stres w pracy kuratora sądowego. Studium teoretyczno-empiryczne, to oryginalne, rzetelne dzieło o solidnych podstawach teoretycznych, empirycznych oraz o wysokich walorach aplikacyjnych. Lektura książki przedstawia nieodkrywany dotąd w publikacjach naukowych wielowymiarowy obraz pracy kuratorów sądowych (dotyczący nie tylko zakresu zadań), ale także wskazujący na ważne czynniki ludzkie w ich realizacji (przeżywaniu) oraz organizacyjne w ich delegowaniu wraz z konsekwencjami.

Paweł Kozłowski
Kwartalnik "Probacja"

[...] Przedstawiona mi do recenzji publikacja prezentuje w sposób niezwykle uporządkowany i kompetentny szereg informacji na temat kurateli sądowej jak również samych kuratorów sądowych, zarówno w wymiarze jednostkowym, społecznym, penitencjarnym, kryminologicznym i profilaktyki przestępczości. Występujące na rynku wydawniczym publikacje nie prezentują w sposób tak kompleksowy i profesjonalny podejmowanej przez Autora tematyki, a część należałoby uznać za prace już historyczne, nie odpowiadające aktualnemu stanowi wiedzy ani uwarunkowaniom formalnym. lnnymi słowy, książkę autorstwa Łukasza Wirkusa uznaję za publikację nowatorską a także rzetelną i bezstronną, opartą na naukowych badaniach oraz analizie dostępnej literatury przedmiotu. Uważam, że jest to publikacja potrzebna zarówno W pracy akademickiej, jak również niezbędna każdemu profesjonaliście. Dlatego też uważam, ze jest to publikacja skierowana do szerokiego grona odbiorców, którzy znajdą w niej wiele interesujących i inspirujących informacji.

Z recenzji prof. zw. dr hab. Beaty Pastwy-Wojciechowskiej

Stres w pracy kuratora sądowego. Studium teoretyczno-empiryczne

Skupienie się na osadzonych lub osobach, wobec których zastosowano dozór kuratorski, a niemal zupełne pomijanie personelu pracującego ze skazanymi lub byłymi skazanymi oraz obciążeń jakich doświadczają pracownicy w związku z wykonywaną służbą, to specyfika nie tylko literatury krajowej, ale także anglojęzycznej. Dlatego z dużym zadowoleniem należy podkreślić, że książka Łukasza Wirkusa jest pierwszym w Polsce kompleksowym opracowaniem problemu stresu zawodowego kuratorów sądowych, tym cenniejszym, że jest pracą empiryczną.

W 2015 r. wydana została monografia dr. Łukasza Wirkusa pt. Stres w pracy kuratora sądowego. Studium teoretyczno-empiryczne, która wypełniła zauważalną lukę w publikacjach oraz wytyczyła kierunek dyskusji nad stanem organizacji pracy kuratorów sądowych i zarekomendowała szereg implikacji praktycznych. Autor jest adiunktem w Instytucie Pedagogiki i Pracy Socjalnej Akademii Pomorskiej w Słupsku, kuratorem specjalistą Sądu Rejonowego w Słupsku. Jest również autorem publikacji i współredaktorem monografii, które poruszają problematykę funkcjonowania Kuratorskiej Służby Sądowej (KSS) w strukturach wymiaru sprawiedliwości, szeroko pojętego niedostosowania społecznego oraz psychospołecznych uwarunkowań zachowań automutylacyjnych w warunkach izolacji penitencjarnej.

Recenzowana monografia składa się z dwóch części. Pierwsza Wielopłaszczyznowy obraz działalności kuratorów sądowych, składająca się z trzech rozdziałów, traktuje o działalności kuratorów sądowych, szeroko analizuje problematykę tożsamości zawodowej oraz przedstawia teoretyczne koncepcje stresu zawodowego. Druga z kolei, Identyfikacja źródeł stresu zawodowego i jego konsekwencje (dwa rozdziały) stanowi ekspozycję wyników badań ogólnopolskich, dotyczących uwarunkowań stresu zawodowego i jego psychospołecznych konsekwencji w pracy kuratorów sądowych. Całość opatrzona jest imponująca bibliografią zawierającą ponad 300 pozycji z literatury krajowej i zagranicznej.

Autor zwraca uwagę na rozwiązania organizacyjne obejmujące od 2009 r. funkcjonariuszy Służby Więziennej, ze wskazaniem na rozporządzenie w sprawie służby medycyny pracy w jednostkach organizacyjnych Służby Więziennej oraz w sprawie zadań służby medycyny pracy wynikających ze specyfiki ryzyka zawodowego. Rozporządzenie określa działania służby medycyny pracy w procesie rozpoznawania warunków służby w celu ochrony zdrowia funkcjonariuszy przed wpływem niekorzystnych warunków związanych ze środowiskiem pracy i sposobem jej wykonywania. Kuratorska Służba Sądowa nie posiada w obowiązujących uregulowaniach prawnych analogicznych rozwiązań organizacyjnych.

W pierwszej części autor przedstawia obecny stan organizacji służby kuratorskiej oraz wykonywanych przez nią zadań oraz analizuje proces kształtowania się aktualnego modelu organizacji tej służby (s. 21-30). W drugim rozdziale Autor porusza rozważania na temat tożsamości zawodowej kuratorów sądowych i odwołuje się do koncepcji tożsamości Castells’a (s. 39), Kwiatkowskiej, Giddens’a (s. 40), Baumana, Brzezińskiej, Mikulskiej (s. 41), Kieszkowskiej, Konopczyńskiego (s. 42), Węglińskiego, Utrat-Mileckiego (s. 43). Autor poruszył także zagadnienia odnoszące się do zawodu zaufania publicznego, którym jest zawód kuratora sądowego i funkcjonowania samorządu kuratorskiego.

Łukasz Wirkus dotknął także tematyki odnoszącej się do zarządzania kuratorami sądowymi i wykorzystał koncepcję Szatur-Jaworskiej, wskazując przy tym nieprawidłowości na poziomach zarządzania, strategii, psychospołecznym, struktury oraz technologii (s. 61-62). Kolejnym zagadnieniem poddanym analizie teoretycznej jest procedura doboru kadr do zawodu kuratora sądowego. Rada Europy rekomenduje dążenie do przeprowadzenia badań działalności personelu i wskazuje ich cel jako sposób na usprawnienie działalności służb probacyjnych, dzięki zastosowaniu lepszych metod rekrutacji, selekcji, szkolenia, organizacji pracy, motywacji i wsparcia zawodowego dla kuratorów. Łukasz Wirkus proponuje interesujące rozwiązanie organizacyjno-szkoleniowe, którym jest formuła usprawnienia skuteczności działania służb penitencjarnych i kuratorskich oraz zapewnienia efektywnej współpracy pomiędzy tymi służbami poprzez zastosowanie możliwości oddelegowania pracowników jednej z tych służb do odbycia szkolenia w drugiej.

Oddelegowanie takie powinno jednak odbywać się wyłącznie za zgodą zainteresowanej osoby i mieć charakter tymczasowy oraz nie powinno skutkować formalną zmianą statusu pracownika. Zalecenia jednoznacznie definiują, że „długość okresu oddelegowania, które nie powinno być równoznaczne ze stałą zmianą pracy, należy ustalać w świetle celu bądź celów oddelegowania”, co podkreśla odrębność tożsamościowo-organizacyjną służby penitencjarnej i kuratorskiej (s. 65). Autor wprowadza w swoich rozważaniach nawiązania do Cioska, który w kontekście tematyki selekcji zawodowej i szkolenia, sygnalizuje potrzebę rozszerzenia badań nie tylko nad cechami osobowości funkcjonariuszy Służby Więziennej, ale także postawami wobec: kary, instytucji w której pracują, roli zawodowej, ich podopiecznych i resocjalizacji oraz do Goma-i-Freixanet, która przeprowadziła ocenę osób zawodowo podejmujących ryzyko w celach prospołecznych (ratowników, policjantów, strażników więziennych, strażaków, ochroniarzy) i stworzyła profil osobowościowy osoby (kobiety lub mężczyzny) zawodowo zajmującej się działalnością społeczną (s. 65-66). W efekcie podjętej analizy teoretyczno-empirycznej autor opracował schemat procedury selekcyjnej kuratorów sądowych (s. 69). Poruszył również praktyczne aspekty funkcjonowania kuratorów w obszarze etyki zawodowej, co uszczegółowił szeroką kwerendą literatury i rekomendacjami Rady Europy (s. 82-91).

W kolejnym rozdziale autor poddaje analizie zjawisko stresu zawodowego. Przedstawia jego źródła organizacyjne i korelaty wynikające z przeglądu badań psychologicznych, a także prezentuje psychologiczne koncepcje stresu. Łukasz Wirkus prezentuje także realne zagrożenia w pracy kuratorów sądowych oparte na opracowaniach statystycznych Krajowej Rady Kuratorów, badaniach Hołysta i Wojtery dotyczących bezpieczeństwa kuratorów sądowych (s.111-114). Łukasz Wirkus szeroko opisuje konsekwencje stresu zawodowego w postaci zespołu wypalenia zawodowego i inne problemy zdrowotne (s. 115-122).

Druga, empiryczna część książki pt. Identyfikacja źródeł stresu zawodowego i jego konsekwencje składa się z dwóch rozdziałów. Autor przedstawił metodologiczne założenia badań i proces ich realizacji oraz zaprezentował własne narzędzie badawcze, którym jest Kwestionariusz Stresu Kuratorów Sądowych (s. 141-151).

Autor dokonał analizy empirycznej wyników badań struktury stresu zawodowego kuratorów sądowych (s. 153-176) w kontekście zmiennych organizacyjnych i socjodemograficznych, takich jak: rodzaj wykonywanych orzeczeń, stopień służbowy, staż pracy, płeć, stan cywilny, wiek, wykształcenie i inne. Poddał analizie statystycznej również wpływ poszczególnych zmiennych na poziom stresu zawodowego i zdiagnozował tym samym najważniejsze czynniki ryzyka w pracy kuratora sądowego, które obejmują m.in.: poczucie ogólnego poziomu stresu zawodowego, poczucie dyssatysfakcji z pracy, styl zarządzania kuratorami, obciążenia organizacyjne, współpracę z sądem oraz kontakty z podopiecznymi.

Część badawczą kończą dwa podrozdziały odnoszące się problemów stanu zdrowia oraz zespołu wypalenia zawodowego kuratorów sądowych (s.176-193). Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie ogólnej charakterystyki korelatów wypalenia zawodowego w badanej grupie funkcjonariuszy Kuratorskiej Służby Sądowej. Autor przytacza aktualne badania nt. korelatów i predyktorów syndromu wypalenia zawodowego u więzienników. Łukasz Wirkus powołał się na moje badania, które przeprowadziłem wśród funkcjonariuszy Służby Więziennej, gdzie scharakteryzowałem szczegółowo korelaty wypalenia zawodowego w obszarze zmiennych psychologicznych, organizacyjnych i demograficznych.

Badania wykazały, że największy wpływ na powstanie syndromu wypalenia zawodowego mają zmienne psychologiczne i ujawniły, że funkcjonariusze SW uzyskujący wysokie wyniki wypalenia są: nerwowi, nadmiernie się emocjonują, posiadają tendencje do nadmiernego przeżywania negatywnych emocji, wykazują niski poziom optymizmu życiowego i uspołecznienia. Więziennicy deklarują, podobnie jak kuratorzy sądowi, że odczuwają spore obciążenie zawodowe i nie odczuwają satysfakcji z pracy oraz postrzegają styl zarządzania jednostką penitencjarną za niewłaściwy. Podstawowym źródłem obciążeń psychicznych są również kontakty z osadzonymi. Model funkcjonariusza wypalonego zawodowo, to osoba o stażu zawodowym w przedziale od 2 do 5 lat, są to najczęściej mężczyźni, co nie znajduje odniesienia w badaniach na populacji kuratorów sądowych, gdzie ilościowo przeważają kobiety, a ogólny wynik wypalenia zawodowego jest najbardziej widoczny pomiędzy 38-48 rokiem życia i zaawansowanym okresem służby (26-40 lat).

Należy podkreślić, że kuratorzy sądowi nie posiadają uprawnień ustawowych do wcześniejszej emerytury w przeciwieństwie do funkcjonariuszy SW. Autor podejmuje się również dyskusji wyników z badaniami Joanny Korczyńskiej, która wskazała najważniejsze korelaty wypalenia zawodowego. Należą do nich: stres zawodowy i jego uwarunkowania społeczno-sytuacyjne oraz organizacyjne, brak wsparcia społecznego, zewnętrzne umiejscowienie kontroli, style radzenia sobie, polegające na unikaniu czy skoncentrowany na emocjach, zmienne o charakterze demograficznym (np. stan cywilny, wyznanie) oraz czynniki osobowościowe, w tym indywidualne predyspozycje jednostki (s. 187-190).

Wyniki badań uzyskane przez Łukasza Wirkusa oraz sformułowane implikacje praktyczne, powinny być powodem rozważań nad wielopłaszczyznową problematyką pracy kuratorów sądowych w Polsce oraz bodźcem do przemyślanych rozwiązań organizacyjnych. Autor postuluje wdrożenie kilku rozwiązań systemowych, które obejmują m.in.: stworzenie i wdrożenie rozporządzenia w sprawie służby medycyny pracy w jednostkach organizacyjnych KSS oraz w sprawie zadań służby medycyny pracy wynikających ze specyfiki ryzyka zawodowego; stworzenie nowego systemu selekcji zawodowej; stworzenie na poziomie centralnym funkcji rzecznika p rasowego K SS; d ziałania p romocyjne i wspieranie d ziałań fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji, które mogą przyczynić się do dalszego ugruntowania pozycji zawodowej kuratorów sądowych (s. 199-200).

Prezentowaną pracę warto jest polecić osobom pracującym w Kuratorskiej Służbie Sądowej, szczególnie tym, którzy zajmują się organizację a jej pracy. Książka ta powinna także znaleźć się w spisie obowiązkowych lektur osób planujących podjęcie pracy kuratora oraz dla studentów pedagogiki resocjalizacyjnej oraz psychologii sądowo-penitencjarnej.

Oprócz niewątpliwych walorów merytorycznych książka jest bardzo rzetelnie i starannie przygotowana pod względem graficznym i językowym a obszerny wykaz literatury pomoże osobom zainteresowanym tematyką na poszukiwanie i zdobywanie nowych, cennych źródeł wiedzy.

(Recenzja Andrzej Piotrowski)
Przegląd Więziennictwa Polskiego, nr 88, Warszawa 2015