Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wstęp    

Część pierwsza
Fenomen harcerstwa żeńskiego w Polsce

Rozdział 1. Skauting/guiding   

1.1. Skauting     
1.2. Guiding – ruch przewodniczek – skauting dla dziewcząt     

Rozdział 2. Wybrane fakty z historii harcerstwa (lata 1911–1939)    

2.1. Początki skautingu żeńskiego na ziemiach polskich    
2.2. Utworzenie Związku Harcerstwa Polskiego   
2.3. Pierwsze lata ZHP (1918–1921)    
2.4. Harcerstwo żeńskie w latach 20. XX wieku     
2.5. Reorganizacja struktury Związku Harcerstwa Polskiego     
2.6. Organizacja Harcerek ZHP (1930–1939)   
2.6.1. Zuchy – harcerki – wędrowniczki – starsze harcerki    
2.6.2. Konferencje programowe instruktorek     
2.6.3. Zloty narodowe harcerstwa     

Rozdział 3. Związek Harcerstwa Polskiego w konspiracji (1939–1945)     

3.1. Szare Szeregi (1939–1945)    
3.2. Pogotowie Harcerek (1938–1945)     
3.2.1. Działalność chorągwi harcerek w konspiracji  
3.2.2. Służba cywilna harcerek   
3.2.3. Służba wojskowa harcerek     
3.2.4. Praca nad sobą – samodoskonalenie    
3.3. Harcerki w Powstaniu Warszawskim (1944)    
3.4. Zakończenie działalności Pogotowia Harcerek     

Rozdział 4. Harcerstwo żeńskie w latach 1945–1949   

4.1. Uwarunkowania historyczno-społeczne ZHP po II wojnie światowej     
4.2. Organizacja Harcerek w ZHP (1945–1949)   
4.2.1. Odtwarzanie struktur harcerstwa żeńskiego  
4.2.2. Ogólnopolskie konferencje instruktorek (1945–1946)       
4.2.3. Kształcenie instruktorek     
4.2.4. Działania programowe Organizacji Harcerek w ZHP     

Rozdział 5. Związek Harcerstwa Polskiego (lata 1957–1990)     

5.1. Związek Harcerstwa Polskiego po Zjeździe Łódzkim     
5.2. Związek Harcerstwa Polskiego w latach 1960–1980     
5.3. Odradzanie się ZHP w latach 80. XX wieku i w 1990 roku. Zjazdy ZHP     
5.3.1. VII Zjazd ZHP (1981)    
5.3.2. VIII Zjazd ZHP (1985)       
5.3.3. IX/XXVI Zjazd ZHP (1989)       
5.3.4. XXVII Nadzwyczajny Zjazd ZHP (1989)   
5.4. XXVIII Zjazd ZHP (1990)    

Rozdział 6. Harcerki i instruktorki w latach 1957–1990    

6.1. Harcerstwo żeńskie w koedukacyjnym ZHP       
6.2. Wybrane przykłady aktywności harcerstwa żeńskiego w Polsce     
6.2.1. Ocalić od zapomnienia dorobek Organizacji Harcerek ZHP       
6.2.2. Wędrowniczki po Zachodnim Stoku    
6.2.3. Wystawa „Harcerki” w Muzeum Woli (1988)    
6.3. Wybrane inicjatywy instruktorek warszawskich    
6.3.1. Ogólnopolskie spotkanie instruktorek (1988)    
6.3.2. Inicjatywy międzyhufcowe w Warszawie (1989/1990)     
6.4. Przykłady odrębności organizacyjnej i/lub programowej harcerstwa żeńskiego w hufcach warszawskich     
6.4.1. Śródmiejski Hufiec Harcerek    
6.4.2. Mokotowski Hufiec Harcerek   
6.4.3. Namiestnictwo Harcerek w Hufcu ZHP Warszawa Ochota   

Rozdział 7. Harcerki w światowym guidingu     

7.1. Organizacja Harcerek ZHP w światowym guidingu     
7.2. Rezygnacja ZHP z członkostwa w skautingu/guidingu     
7.3. Droga powrotu ZHP do skautingu/guidingu    

Część druga
Zespół Harcerek Głównej Kwatery ZHP (1991–2002)
Wprowadzenie do części drugiej     

Rozdział 8. Historia Zespołu Harcerek Głównej Kwatery ZHP     

8.1. Powołanie Zespołu Harcerek   
8.2. Organizacja pracy Zespołu Harcerek    
8.3. Cele, zadania i kierunki działania Zespołu Harcerek  

Rozdział 9. Kształcenie instruktorek    

9.1. Konferencja Harcmistrzyń w 1992 roku   
9.1.1. Cel, program i organizacja pracy konferencji    
9.1.2. Stanowiska Konferencji Harcmistrzyń     
9.1.3. Listy do Konferencji Harcmistrzyń     
9.2. Kursy instruktorek kształcących drużynowe „WATRA”     
9.2.1. Cele i założenia kursu „WATRA”     
9.2.2. Organizacja kursu   
9.2.3. Program kursów instruktorek kształcących drużynowe    
9.2.4. Materiały wypracowane na kursach „WATRA”    
9.2.5. Efekty kursów „WATRA”    
9.3. Seminarium „O wartościach, które chcemy zachować”    
9.4. Wyprawka uczestniczki kursu, konferencji, seminarium    
9.5. Inne formy kształcenia z udziałem Zespołu Harcerek    
9.5.1. Kursy „eksperymentalne”    
9.5.2. Zespół Harcerek na harcerskich zlotach    
9.5.3. Zespół Harcerek na PZHS     

Rozdział 10. Współpraca Zespołu Harcerek GK ZHP z WAGGGS 

10.1. Warsztaty, kursy, seminaria, obozy     
10.1.1. Training for trainers     
10.1.2. The Ranger Section – Programme Development Seminar     
10.2. GOLD – Guiding Overseas Linked with Development   
10.3. Wyjazdy na seminaria i obozy międzynarodowe    

Rozdział 11. Międzypokoleniowe zbiórki instruktorek     

11.1. World Thinking Day     
11.2. Dzień Myśli Braterskiej   
11.2.1. Pierwsza Ogólnopolska Zbiórka Instruktorek (23 lutego 1991)   
11.3. Charakter i myśli przewodnie międzypokoleniowych zbiórek     

Rozdział 12. Podsumowanie działalności Zespołu Harcerek     

Aneksy      207
 Aneks A1. O zamyśle zwołania konferencji skautek w Skolem (1914)  
 Aneks A2. Droga Organizacji Harcerek ZHP do autonomii     
 Aneks A3. Programy prób na stopnie w Organizacji Harcerek ZHP (1939)    
 Aneks A4. Dokumenty dotyczące Pogotowia Harcerek (wybrane fragmenty)     
 Aneks A5. Fragmenty referatu hm. Aleksandra Kamińskiego, Przewodniczącego Naczelnej Rady Harcerstwa, wygłoszonego na posiedzeniu 27 października 1957 r.   
Aneks A6. Wnioski chorągwianych konferencji sprawozdawczo-wyborczych ZHP (listopad 1988 – styczeń 1989)     
 Aneks A7. Krajowa Konferencja Instruktorów (luty – marzec 1990)    
 Aneks A8. Od powstania Krajowego Komitetu Odrodzenia ZHP do XXVII Zjazdu Nadzwyczajnego ZHP (skrócone kalendarium wydarzeń)    
 Aneks A9. Rozmieszczenie drużyn żeńskich w chorągwiach i hufcach ZHP (1992) (według spisu harcerskiego z 15 listopada 1992 r.)     
Aneks A10. Rozmieszczenie drużyn żeńskich w chorągwiach i hufcach ZHP (2021) (według systemu ewidencyjnego Tipi, grudzień 2021 r.) 
Aneks A11. Referat Odile Bonté – Dziewczęta w ruchu skautowym    
Aneks A12. O sytuacji harcerstwa żeńskiego w ZHP i proponowanym kierunku zmian (1991)     
Aneks A13. Listy uczestniczek zbiórek/spotkań organizowanych przez Zespół Harcerek GK ZHP lub z jego inspiracji  
Aneks A14. O Fundacji Harcerek   

Bibliografia    
Wykaz skrótów   
Spis tabel    
Spis fotografii     
Summary     
Indeks nazwisk     
Podziękowania     
Wkładka ze zdjęciami

Od Autorek - Wstęp

Celem naszego opracowania jest przypomnienie harcerskiego ruchu żeń­skiego w Polsce oraz zwrócenie uwagi na jego osiągnięcia społeczno-wychowawcze i dorobek metodyczno-programowy. Pierwotnie zamierzałyśmy opisać działania Zespołu Harcerek Głównej Kwatery, który powołano w odradzającym się ZHP po XXVIII Zjeździe (1990). Był to pierwszy od 1957 r. formalny zespół instruktorek istniejący przy centralnych władzach ZHP z zadaniem tworzenia dla harcerek programu, uwzględniającego ich potrzeby rozwojowe oraz zgodnego z celami i zasadami wychowania skautowego.

Współtworzyłyśmy ten zespół i organizowałyśmy jego działania, dlatego postanowiłyśmy udokumentować dziesięć lat aktywności instruktorek współpracujących z Zespołem (mniej lub bardziej formalnie). Praca nad monografią Zespołu wymagała pewnych historycznych odniesień i porównań, co uświadomiło nam potrzebę przypomnienia historii i dokonań harcerskiego ruchu żeńskiego, a w szczególności Organizacji Harcerek ZHP działającej w latach 1930–1949. Tak powstała niniejsza książka, która składa się z dwóch części.

W części pierwszej prezentujemy wybrane fakty z historii harcerstwa żeńskiego w latach 1911–1949 oraz dotyczące aktywności instruktorek harcerskich organizujących pracę środowisk żeńskich w latach 1957–1990. Przywołujemy dokumenty i wydarzenia, które naszym zdaniem miały duże znaczenie dla dziejów harcerskiego ruchu żeńskiego w Polsce i przyczyniały się do jego rozwoju.

Harcerstwo żeńskie wypracowało własny program wychowania dziewcząt i styl życia kobiet, otwierając przed nimi drogę rozwoju zgodnego zarówno z ich naturalnymi potrzebami i pragnieniami, jak i oczekiwaniami społecznymi. Dzięki harcerstwu pojawiły się przed nimi możliwości podejmowania aktywności także poza domem. W harcerskiej drużynie dziewczęta osiągały dojrzałość w praktycznym działaniu, którego ramy wyznaczały Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie.

W Organizacji Harcerek wszystko było po coś i czemuś służyło. Zdobytą wiedzę i umiejętności weryfikowało życie, nie tylko na zbiórkach, obozach i zlotach. Przeżywanie przygody, poznawanie i pokonywanie własnych ograniczeń oraz podejmowanie wyzwań w przyjaznym gronie „starszych sióstr” – tego rodzaju aktywności były ciekawą i bezpieczną wędrówką ku dorosłości. Dziewczęta i kobiety wychowane w Organizacji Harcerek swój unikalny styl życia promowały również poza organizacją.

W Związku Harcerstwa Polskiego po Zjeździe Łódzkim (grudzień 1956) Organizacja Harcerek nie została reaktywowana. Próby wprowadzania metodyki pracy harcerstwa żeńskiego w koedukacyjnym ZHP nie przyniosły wymiernych rezultatów, co ma swoje uzasadnienie:

–    w latach 1950–1956 harcerskie instruktorki (podobnie jak instruktorzy) zostały skutecznie pozbawione bezpośredniego wpływu na wychowanie młodzieży;
–    znaczna grupa instruktorek z Organizacji Harcerek ZHP nie wróciła do czynnej służby, a mówiąc kolokwialnie, tylko one rozumiały, na czym polegał fenomen harcerstwa żeńskiego;
–    zmiana ustroju i modelu funkcjonowania państwa, w tym szkolnictwa i organizacji młodzieżowych, przełożyły się na koedukacyjny model harcerstwa.

Mimo to, na przekór oczywistościom życia społecznego, w latach 1957–1989 w różnych środowiskach powstawały i działały drużyny harcerek. Większe ożywienie i zainteresowanie spuścizną Organizacji Harcerek nastąpiło pod wpływem zmian społecznych w latach 1980–1989, a warunki do podjęcia próby odtworzenia tradycji harcerstwa żeńskiego w ZHP pojawiły się dopiero po XXVIII Zjeździe ZHP (grudzień 1990).

Część pierwsza niniejszej monografii ma charakter historyczny, a przyjętą cezurą czasu jest powrót w 1990 r. do Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego z 1932 r. (zob. rozdz. 2). W części drugiej opisujemy działania Zespołu Harcerek Głównej Kwatery, który w latach 1991–2002 organizował zespoły instruktorek do pracy nad tworzeniem podstaw harcerskiego programu dla dziewcząt, w tym wymagań prób na stopnie i sprawności harcerek oraz stopnie instruktorek. W budowaniu harcerskiego programu dla dziewcząt Zespół korzystał z dwóch źródeł. Jedno stanowiły opracowania metodyczne i programowe Organizacji Harcerek ZHP oraz bezpośrednie doświadczenia jej wychowanek, które z Zespołem Harcerek GK współpracowały; drugim źródłem były osiągnięcia w tym zakresie zespołów instruktorek, które w swoich hufcach eksperymentowały z harcerską metodyką, szczególnie w latach 80. XX w.

Ponieważ harcerski program wprowadzany jest w życie organizacji przez harcerskich instruktorów, działania Zespołu zostały ukierunkowane na praktyczne przygotowanie instruktorek do pracy z drużynowymi dziewcząt. Podstawę działania Zespołu Harcerek stanowiły metoda harcerska i zasady skautowego wychowania określone w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim oraz metodyka pracy harcerstwa żeńskiego stosowana w Organizacji Harcerek. Działania Zespołu Harcerek przedstawiamy na podstawie zachowanych dokumentów i wspomnień „emisariuszek” Zespołu. Ta część opracowania ma charakter monograficzny.

Dla mnie jako czytelniczki, która nigdy bezpośrednio nie uczestniczyła w ruchu harcerskim, publikacja Wandy Czarnoty i Ewy Witkowskiej O harcerstwie żeńskim w Polsce. Zarys problematyki jest bardzo interesującym i obszernie udokumentowanym opisem tego niezwykłego zjawiska. Jako badaczka młodzieży obserwuję kolejne pokolenia młodych ludzi często przekonanych, że budują oni świat społeczno-kulturowy niejako od zera. Można by rzec, iż potrzeba ciągłości i spojrzenie historyczne pojawiają się dopiero w wieku dojrzałym. Warto zauważyć, że współcześnie niektórzy młodzi ludzie programowo odcinają się od każdej przeszłości. Tymczasem bliska i odległa przeszłość istnieje i powinno się o niej przypominać. Lektura jest interesującym przyczynkiem do najnowszych dziejów dzielnych kobiet – polskich harcerek. Opracowanie to może również pomóc w zrozumieniu ich etosu, a grup etosowych nie ma w naszym społeczeństwie zbyt wiele. Już sam ten fakt zachęca do przeczytania książki.

prof. dr hab. Barbara Fatyga

Wartością publikacji, a zarazem osiągnięciem Autorek jest uniknięcie jednostronności w podejściu do poszczególnych obszarów zainteresowania nauk humanistyczno-społecznych, w tym historii, socjologii i pedagogiki, […] przy jednoczesnym zachowaniu spójności oraz precyzji w formułowaniu analiz i wniosków. Książka ma charakter interdyscyplinarny, a zawarte w niej analityczne i refleksyjne rozważania stanowią wieloaspektowy opis […] rozwoju człowieka w cyklu życia – jego socjalizacji, wychowania, służby drugiemu, dojrzałości społecznej. Przemyślana, logiczna struktura książki odznacza się przejrzystością, m.in. w opisie/doborze ilustracji faktograficznych, i – co najważniejsze – opracowanie to wnosi nowe treści w postaci próby humanistyczno-społecznego wskazania znaczenia i istoty harcerstwa żeńskiego. […]

Publikacja może inspirować do refleksji nad postulatami wysuwanymi wobec ruchów, instytucji edukacyjnych i stowarzyszeń społeczno-kulturowych oraz stać się przedmiotem ważkich dyskusji w gronie osób zainteresowanych analizowaną problematyką.

dr hab. Mirosław Kowalski, prof. UZ