dr hab. Przemysław Paweł Grzybowski, prof. UKW – wykładowca w Katedrze Pedagogiki Ogólnej i Porównawczej Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Interesują go zagadnienia pedagogiki międzykulturowej i porównawczej, a także zjawisko śmiechu w edukacji. Koordynator „Międzyszkolnika” Forum Młodych Pedagogów przy Komitecie Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk; opiekun Akademickiego Centrum Wolontariatu przy Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego; wolontariusz ruchu doktorów klaunów.

Wybrane publikacje: Doktor klaun! Terapia śmiechem, wolontariat, edukacja międzykulturowa; Edukacja europejska – od wielokulturowości ku międzykulturowości; Edukacja międzykulturowa – konteksty. Od tożsamości po język międzynarodowy; Edukacja międzykulturowa – przewodnik. Pojęcia, literatura, adresy; Spotkania z Innymi. Czytanki do edukacji międzykulturowej; Śmiech w edukacji. Od szkolnej wspólnoty śmiechu po edukację międzykulturową; Śmiech życia i śmierci. Od osobistych historii po edukację do pamięci o okupacji, gettach i obozach koncentracyjnych.

Publikacje są dostępne m.in. na stronach internetowych:

http://strefa.academia.edu/PrzemysławGrzybowski
https://www.researchgate.net/profile/Przemyslaw_Grzybowski2


dr Katarzyna Marszałek – wykładowczyni w Katedrze Pedagogiki Ogólnej i Porównawczej Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Nauczyciel akademicki, pedagog, pracownik socjalny, mediator, tutor. Od 1988 r. związana z harcerstwem (od grudnia 2007 r. w stopniu harcmistrza), pełniąc liczne funkcje dotyczące m.in.: funkcjonowania pionów metodycznych, zespołu programowego, komisji stopni instruktorskich, zespołu kadry kształcącej i inne na szczeblu komendy hufca, komendy chorągwi i głównej kwatery ZHP.
Jej zainteresowania naukowe dotyczą działalności organizacji pozarządowych – zwłaszcza organizacji harcerskich w Polsce.

Wybrane publikacje: Dziedzictwo, którego nie można odrzucić. Próba interpretacji wybranych źródeł z lat 1918–2015 do dziejów Związku Harcerstwa Polskiego; Harcerska lista (nie)obecności. Analiza polskiej bibliografii harcerstwa za lata 1989–
–2017; Studia i materiały z dziejów Związku Harcerstwa Polskiego w latach 1918–1939; Wybór źródeł do dziejów ruchu harcerskiego w Polsce. Ruch harcerski w latach 1980–1989; Wybór źródeł do dziejów ZHP (tom 1–3); Wybór źródeł do dziejów ZHR (tom 1–3).

Publikacje są dostępne m.in. na stronach internetowych:

http://strefa.academia.edu/katarzynamarszalek
https://www.researchgate.net/profile/Katarzyna_Marszalek

Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wprowadzenie           

Zarys gelotologicznych kategorii pojęciowych        

Elementy kultury śmiechu w Prawie Skautowym i Harcerskim   

Harcerski śmiech w świetle wywiadu Harcerskiego Instytutu Badawczego ZHP „Śmiech w harcerskiej edukacji i służbie”          

Komiczne wątki w harcerskiej twórczości i metodzie            

Harcerscy ludzie śmiechu w czasie drugiej wojny światowej            

Komiczny obraz harcerstwa w kulturze popularnej        

Podsumowanie i nowe tropy. Ku harcerskiej kulturze (u)śmiechu     

Aneks. Antologia przykładów

Załącznik nr 1
Elementy kultury śmiechu w Prawie Skautowym, Prawie Harcerskim i Prawie Zucha oraz komentarzach do nich     

Przykład 1. Ignacy Kozielewski – Zagadnienia moralności (1911–1914)        
Przykład 2. Prawo „Scoutowe”, Legitymacja Janiny Antoniewiczówny (1911)       
Przykład 3. Prawo Skautowe wraz z komentarzem. 8 punkt (1911)        
Przykład 4. Andrzej Małkowski – „Scouting” jako system wychowania młodzieży na podstawie dzieła Generała Baden-Powella (1911)    
Przykład 5. Bronisław Bouffałł – „Boy Scouts”. Indyanizm w wychowaniu (1912)        
Przykład 6. Mieczysław Schreiber i Eugeniusz Piasecki – Harce młodzieży polskiej na podstawie dzieła Gen. R. Baden-Powella „Scauting for boys” (1912)
Przykład 7. Robert Baden-Powell – Młodzi wywiadowcy. Punkt 8 prawa obowiązującego wywiadowców (1912)    
Przykład 8. Robert Baden-Powell – Skauting dla młodzieży (1913)       
Przykład 9. Kazimierz Lutosławski – Czem jest skauting polski (1913)
Przykład 10. Komentarz Naczelnictwa Skautowego do 8 punktu Prawa Skautowego (1914)       
Przykład 11. Maria Arct-Golczewska – Podręcznik skauta. Książka dla młodych harcerzy według dzieła generała Baden-Powella (1914)  
Przykład 12. Andrzej Małkowski – Pierwsze kroki w skautostwie (1916)
Przykład 13. Kazimierz Lutosławski – Czuwaj. Sześć gawęd obozowych o typie skautowym. Jasność (1917)     
Przykład 14. Jan Zawada (Kazimierz Lutosławski) – Wesołość (Ósme prawo skautowe) (1917)    
Przykład 15. Bolesława Zienkowiczówna – Zuch jest pogodny, wesoły, nie przeklina i nie wymyśla (1917)   
Przykład 16. Kazimierz Lutosławski – Letniska młodzieży szkolnej. Harcerz jest zawsze pogodny (1919)  
Przykład 17. Stanisław Sedlaczek – Gawęda obozowa o 8 punkcie Prawa (1920)   
Przykład 18. Stefan Kuta – Rozważania harcerskie w dziesięciu gawędach. VIII prawo harcerskie: Pogodność (1920)       
Przykład 19. Janina Tworkowska – Zastęp harcerek. Praca radosna (1922)    
Przykład 20. Stanisław Sedlaczek – W Polsce będzie lepiej. Pogoda ducha (1924)     
Przykład 21. Franciszek Marian Usarz – Metodyka ćwiczeń polowych (1925)    
Przykład 22. Stanisław Sedlaczek – Podstawy etyczne skautingu Baden-Powellowskiego (1928)       
Przykład 23. Stanisław Sedlaczek – Wytyczne metodyki harcerskiej (1931)    
Przykład 24. Aleksander Kamiński – Potęga uśmiechu. Z sali szpitalnej (1932)     
Przykład 25. Stanisław Sedlaczek – Drogowskaz harcerski. Harcerz jest zawsze pogodny (1936)     
Przykład 26. Janina Tworkowska – Nasze gry i ćwiczenia (1936)        
Przykład 27. Ewa Grodecka – Nasze prawo, przyrzeczenie i pozdrowienie (1937)        
Przykład 28. ZHP Organizacja Harcerzy – Wytyczne starszoharcerskie dotyczące 8 punktu Prawa Harcerskiego (1939)  
Przykład 29. Bolesław Zimmer – Wychowanie harcerskie (1939)       
Przykład 30. Stanisław Sedlaczek – Harcerstwo. Komentarz do 8 punktu Prawa Harcerskiego (1941)     
Przykład 31. Jan Mauersberger – Komentarz do 8 punktu  Prawa Harcerskiego (1942)        
Przykład 32. Józefa Łapińska – Komentarz do 8 punktu Prawa Harcerskiego (1943)       
Przykład 33. Aleksander Kamiński – Skauting i harcerstwo. Osiągnięcie szczęścia jedynym prawdziwym powodzeniem (1946)    
Przykład 34. Wniosek Tymczasowej Naczelnej Rady Harcerskiej w sprawie prawa i przyrzeczenia harcerskiego. Radość (1946)        
Przykład 35. Stefan Wyszyński – Komentarz do 8 punktu Prawa Harcerskiego (1970)     
Przykład 36. Ola Rybak „Kawka” – Komentarz do 8 punktu Prawa Harcerskiego (1990)        
Przykład 37. Wiktor Jacewicz – Naczelne hasła moralne skautingu (1992)        
Przykład 38. Komentarz do Prawa Harcerskiego dla instruktorów ZHR. Harcerz jest pogodny (1993)   
Przykład 39. Piotr Łysoń – Komentarz do 8 punktu Prawa Harcerskiego. Harcerz jest zawsze pogodny (1993)        
Przykład 40. Józef Glemp – Komentarz do 8 punktu Prawa Harcerskiego (1995)       
Przykład 41. Irena Lepalczyk – Moje harcerstwo (1997)       
Przykład 42. Stefan Mirowski – Komentarz do 8 punktu Prawa Harcerskiego (1997)        
Przykład 43. Stefan Mirowski – Harcerskie Ideały (1997)        
Przykład 44. Idee zawarte w Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. Co oznacza pogoda? Czy harcerka ma być zawsze uśmiechnięta i beztroska? (1998)     
Przykład 45. Grzegorz Nowak – Harcerski dekalog – krótki komentarz. Harcerz jest zawsze pogodny (2004)        
Przykład 46. Rada Naczelna ZHR – Komentarz do 8 punktu Prawa Harcerskiego. Harcerz jest zawsze pogodny. Harcerka jest zawsze pogodna (2005)        
Przykład 47. Rada Naczelna ZHP – Uchwała Rady Naczelnej ZHP w sprawie komentarza do prawa harcerskiego (2008)  
Przykład 48. Henryk Glass – Komentarz do 8 punktu  Prawa Harcerskiego. Harcerz jest zawsze pogodny (2012)        
Przykład 49. Dariusz Supeł – Komentarz przewodniczącego ZHP do 8 punktu Prawa Harcerskiego. Harcerz jest zawsze pogodny (2017)    

Załącznik nr 2
Wybrane odpowiedzi z wywiadu Harcerskiego Instytutu Badawczego ZHP „Śmiech w harcerskiej edukacji i służbie”       
I.    W jakich okolicznościach śmiejecie się podczas harcerskich spotkań i służby?  
II.    Jakie harcerskie dowcipy, kawały znacie?     
III.    Jakie harcerskie żarty, figle i psikusy znacie?     
IV.    Proszę opisać zabawne zdarzenia z harcerskiej działalności, których byliście świadkami, oraz występujące we wspomnieniach i legendach Waszych drużyn

Załącznik nr 3
Komiczne utwory harcerskie i o harcerstwie       

Przykład 50. Antoni Kroh – Alexander Sommer-Batěk niezwykły słowacki skaut. Wspomnienia dotyczące okresu 1918–1944        
Przykład 51. Jerzy Braun – O harcerzu piosenka wesoła (1921)    
Przykład 52. Jerzy Braun – Śpiew żałosny czatownika (1921)        
Przykład 53. Z teczki „Łazika” (1921)        
Przykład 54. Kuplet „Wita”. Na nutę znanego krakowiaka (1923)        
Przykład 55. Helena Bobińska – Pionierzy. Śmiech (1924)     
Przykład 56. Jerzy Braun – Szopka harcerska. Humor harcerski (1924)    
Przykład 57. „Stary Wilk” – „Wilcza” galeryjka (luty 1924)   
Przykład 58. Eugeniusz Szulc – Zagadki (1929)       
Przykład 59. Robert Baden-Powell – Wskazówki dla skautmistrzów. Rozwój humoru. Cenienie dowcipu, nie błazeństwa (1930)   
Przykład 60. Kazimierz Kotulski – Zabawa na spostrzegawczość i kluski z makiem. Wspomnienia dotyczące lat 30. XX wieku        
Przykład 61. Felicja Żurowska – O śmiechu. Pogadanka (1930)        
Przykład 62. Aleksander Kamiński – Wesół i śmiały (1932)     
Przykład 63. Jadwiga Zienkowiczówna – Gdy zuchy śpiewają. Fragment (1933)  
Przykład 64. L. Ziolka – Z nas się każdy postara (1933)        206
Przykład 65. Papcio Chmiel (Henryk J. Chmielewski) – Urodziłem się w Barbakanie. Wspomnienie dotyczące drugiej połowy lat 30. XX wieku
Przykład 66. Humor harcerski (1938)       
Przykład 67. M. Kowalikowski – Z.et H.a P.u. Fragment (1938)    
Przykład 68. Stefan Łoś – Piosnka kucharza harcerskiego (1938?)        
Przykład 69. Pieśń dziadowska o harcerzach (1938?)    
Przykład 70. Precz smutek wszelki (1938?)       
Przykład 71. Raduje się serce (1938?)     
Przykład 72. W. Ruszkowski – Niedola skauta (1938?)    
Przykład 73. Eugeniusz Szulc – Krakowiaki obozowe (1939)     
Przykład 74. Irena Bobowska – *** (1940?)   
Przykład 75. Maria Masłowska – Humor harcerski (1942)   
Przykład 76. Wanda Zaorska – By uśmiech wyjrzał na smutne buzie (1944?)        
Przykład 77. Co myśli o harcerzach kobieta stateczna? (1945)       
Przykład 78. Antoni Kroh – Nowy Pon w szkole na Bukowinie. Wspomnienie dotyczące okresu 1945–1953  
Przykład 79. Echo obozowe w zielonym dniu (1946)     
Przykład 80. Mariusz Umiejski, Zenon Wypijewski – Komenda: Odmaszerować, czyli „zielony dzień” (27 sierpnia 1946)    
Przykład 81. Zakon obozowy (1946)        224
Przykład 82. Antoni Kroh – Druhna i świąteczna akademia szkolna. Wspomnienie dotyczące lat 50. XX wieku   
Przykład 83. Antoni Kroh – Kogo i kiedy wiek zamroczy. Wspomnienia dotyczące lat 50. XX wieku  
Przykład 84. Antoni Kroh – Leon Suchorzewski i harcmistrzyni. Wspomnienie dotyczące lat 50. XX wieku     
Przykład 85. Antoni Kroh – Druh Kazimierz Gorzkowski. Wspomnienia dotyczące 2 połowy lat 50. XX wieku  
Przykład 86. List od syna (1955)    
Przykład 87. Antoni Kroh – Kurtka. Wspomnienie z 1956 roku       
Przykład 88. Andrzej Wasilewski – Postrzyżyny Humoru (1957)   
Przykład 89. J. Gillowa – Kto nauczył się śmiać (1958)       
Przykład 90. Jerzy Litwiniuk – Stój! Kto idzie? (1958)    
Przykład 91. Lech Konopiński – Druh Ogórek. Ballada (1959)     
Przykład 92. Bogdan Brzeziński – „Brudne” słowa (1960)     
Przykład 93. Bogdan Brzeziński – Fraszki (1960)        
Przykład 94. Stefan Chmielnicki – Gwiazdor. Monolog wierszem (1960)     
Przykład 95. Wanda Chotomska – Hipopotam (1960)     
Przykład 96. Wanda Chotomska – Janek i tato (1960)   
Przykład 97. Maria Dańkowska – Bohater (1960)        248
Przykład 98. Maria Dańkowska – Cztery rozmowy (1960)   
Przykład 99. Maria Dańkowska – Harcerskie szczyty (1960?)       
Przykład 100. Maria Dańkowska – Obozowe pamiętniki (1960)     
Przykład 101. Maria Dańkowska – Ogłoszenia drobne (1960?)     
Przykład 102. Janusz Gazda – W harcówce (1960)    
Przykład 103. Janusz Gazda – Wielka encyklopedia harcerska i Mały słownik harcersko-polski (1960)     
Przykład 104. Jadwiga Korczakowska – Niesprawiedliwie. Monolog chłopca (1960)    
Przykład 105. Karol Kord – Hasła (1960)        
Przykład 106. Jerzy Litwiniuk – Grunt to grunt (1960)    
Przykład 107. Jerzy Litwiniuk – Myśli samotnego żubra (1960)     
Przykład 108. Jerzy Litwiniuk – Niezwykłe przygody druha Paliwody. Monolog (1960)       
Przykład 109. Jerzy Litwiniuk – Nowe dziady obozowe (1960)        
Przykład 110. Jerzy Litwiniuk – Przysłowia (1960)        
Przykład 111. Jerzy Litwiniuk – Wywiad z Yetim (1960)     
Przykład 112. Seweryna Szmaglewska – Czarne Stopy. Beczka śmiechu (1960)  
Przykład 113. Bajka o strasznym kompozytorze i o druhu Dębowe Ucho (1961)  
Przykład 114. Maria Dańkowska, Michał Gardowski, Janina Słuszniakówna – Zastępowemu na ucho. Rzeczpospolita Babińska (1961)    
Przykład 115. Zygmunt Janik – Nie zaszkodzi pożartować (1961)        
Przykład 116. Jerzy Litwiniuk – Bajka o skamieniałym biszkopcie (1961)     
Przykład 117. Uharcerzona dorożka. Z repertuaru „Teatrzyku na Murze” szczepu „Huragan” w Krakowie (1961)    
Przykład 118. Wojciech Dąbrowski – Staromiejski Hufiec „Wawel”. Fragment autobiografii i kuplety (1962)      
Przykład 119. Jan Brzechwa – Harcerzom (z S. Marszaka) (1964)    
Przykład 120. Sołtys Kierdziołek (Jerzy Ofierski) – Wycieczka szkoły do Warszawy (1964)    
Przykład 121. Wojciech Dąbrowski – Obozowy kabaret. Fragment piosenki (1965)     
Przykład 122. Wiktor Draguński – Koncert (1966)        
Przykład 123. Serenada z obozu drużyny żeglarzy (1967)        
Przykład 124. Zakończenie „Kroniki Obozowej” wierszowanej i śpiewanej przez „Drużka”, ku uciesze i rozweseleniu obozowników, przy ogniskach w obozie w Niedźwiedzimkierzu (1967)   
Przykład 125. Wiesław Hudon – „Cudaki”. Piosenka „Cudaków” na melodię Furmana (1968)       
Przykład 126. Wiesław Hudon – „Cudaki”.  Przedstawienie „Cudaków” (1968)    
Przykład 127. Edmund Niziurski – Siódme wtajemniczenie. Immatrykulacja (1969)     
Przykład 128. Jolanta Chełstowska – Wieczór uśmiechu (1971)       
Przykład 129. Wojciech Dąbrowski – Uśmiechnij się. Piosenka z obozu w Wołosatem (7–8 sierpnia 1972)       
Przykład 130. Krystyna Pac-Gajewska – Druh dyżurny. Piosenka do muzyki Michała Suleja (1974)   
Przykład 131. Włodzimierz Ścisłowski – Pierwsza warta. Piosenka do muzyki Michała Suleja (1974)   
Przykład 132. Mieczysław Czuma, Leszek Mazan – Marks, Engels, Lenin i pszczoła. Wspomnienia dotyczące połowy lat 70. XX wieku  
Przykład 133. Jedna z okolicznościowych piosenek odśpiewanych przy ostatnim ognisku podczas Operacji „Bieszczady 40” (1975)
Przykład 134. Szymon Majewski – Czuwaj! druhu Szymonie. Wspomnienia dotyczące początku lat 80. XX wieku  
Przykład 135. Skaucik (1981?)    
Przykład 136. Anegdotki i plotki (1982)    
Przykład 137. Wanda Chotomska – 100 uśmiechów na minutę. Piosenka zespołu „Gawęda” (1982)        
Przykład 138. Paweł Wieczorek – Zielone straszydło. Opowieści przy ognisku (1982)    
Przykład 139. Krzysztof Mika, Darek Lenard – Pieśń Zetowska. Na melodię Pieśni dziadowskiej o harcerzach (1983)    
Przykład 140. Andrzej Mogielnicki – Vademecum skauta. Piosenka z albumu Lady Pank (1983)     
Przykład 141. Anegdota dla zuchów (1984)    
Przykład 142. Obóz Tylna Góra (1984)   
Przykład 143. Anegdota dla zuchów (1985)     
Przykład 144. Krzysztof Dobrecki – Anegdoty i facecje. Wspomnienia dotyczące okresu 1985–1998     
Przykład 145. Lech Paczyński – Gruby i inni (1986)     
Przykład 146. Marek Kudasiewicz – Obrzędowy piec. Chrzest biszkoptów (1987)       
Przykład 147. Marek Kudasiewicz – Obrzędowy piec. O zabawnych harcerskich powiedzeniach (1987)        
Przykład 148. Marek Kudasiewicz – Obrzędowy piec. O komicznych harcerskich pseudonimach (1987)  
Przykład 149. Marek Kudasiewicz – Obrzędowy piec. Pogrzeb śmiecia (1987)       
Przykład 150. Marek Kudasiewicz – Obrzędowy piec. Zielony dzień (1987)       
Przykład 151. List z obozu harcerskiego (1987)     
Przykład 152. 15 Drużyna Bieszczadzka LO Miechów – Dzienniczek obozowy (1988)   
Przykład 153. 15 MDH Drużyna Bieszczadzka Miechów – Fraszki (1988)  
Przykład 154. Tomasz Belica – Apel (1988)       
Przykład 155. Harcerski kabaret „Drzazga” – Harcerskie „Dziady” (1988)    
Przykład 156. Harcerstwo prawdziwe (1988)       
Przykład 157. Kropla skałę (1988)       
Przykład 158. Mariusz Kwiatkowski – Ludzki wyrok (1988)    
Przykład 159. Nie pali się (1988)     
Przykład 160. Ogłoszenia (1988)    
Przykład 161. A. Pardwa, A. Sitko, M. Teodorowicz – Zakochany harcerzyk (1988)  
Przykład 162. Pasożyt (1988)        
Przykład 163. Proszę druha (1988)     
Przykład 164. Arkadiusz Rogula – Alarm (1988)        
Przykład 165. W głowie się nie mieści (1988)       
Przykład 166. Zakalec kształceniowej piekarni. Adaptacja monografii Józefa Kozieleckiego Smutek spełnionych baśni (1988)  
Przykład 167. Zarządzenie specjalne (1988)    
Przykład 168. Z opowiadań Gucia (1988)       
Przykład 169. Leon Dmytrowski – Polski zuch (1989)        
Przykład 170. Krzysztof Daukszewicz – Na wietrze (1990)     
Przykład 171. Jacek Prześluga – Ęcyklopedia szalonego małolata. Fragment (1993)   
Przykład 172. Barbara Wyka – Gdzie życie płynie... (1995)    
Przykład 173. Leszek Czajkowski – Dziesięciu dzielnych harcerzy. Piosenka z albumu Śpiewnik oszołoma (1996)  
Przykład 174. Artur Andrus – O wadze różnych zjawisk albo wiersz, którym autor może się komuś narazić, ale co mu tam (2004)
Przykład 175. Agnieszka Leśny – Harcerka i harcerz są zawsze pogodni – czyli harcerskie dowcipy (2006)    
Przykład 176. Wędrownicy – 10 Harcerzańskich yo! (2007)    
Przykład 177. Lidia Kmiecik-Zielniak – Fraszki (2007)       
Przykład 178. List do rodziców (2010?)    
Przykład 179. Filip Springer – Co jest śmieszne (2010)     
Przykład 180. Krzysztof Daukszewicz – Oflagowałem się (7 czerwca 2012)     
Przykład 181. MW – Drużyna zuchów Szydło (2016)    
Przykład 182. Wojciech Maziarski – Pan Prezes i podstępni harcerze. Fragment (2017)  
Przykład 183. 24 Zjazd ZHP, Poradnik kandydata na naczelnika, cz. 2: Jak wybrać zespół (2019)    
Przykład 184. Z24 – Patoharcerstwo (14 grudnia 2019)       
Przykład 185. Łukasz Czokajło „Czoczo” we wspomnieniach (2020)     
Przykład 186. Hasło „Harcerz”. Nonsensopedia. Polska encyklopedia humoru (2021)    
Przykład 187. Z24 – Nikt nie narzekał (lipiec 2023)    

Załącznik nr 4
Dowcipy o pionierach, skautach i harcerzach     

Bibliografia     

Nota o autorach  

Wprowadzenie

Śmiejcie się jak najwięcej. Korzystajcie z każdej sposobności do śmiechu i rozweselenia. Starajcie się rozweselać, pobudzać do śmiechu wszystkich, o ile tylko można, bo to będzie z korzyścią dla was i dla nich.
Robert Baden-Powell

I dla nas jednym z najmilszych jest prawo o pogodzie ducha, harcerki przeważnie odznaczają się „radością życia”. Trzeba jednak pamiętać, że nam trudniej było zdobyć się na wesołość. Długie lata niewoli, praca konspiracyjna, bezustanna pamięć o niedoli narodu, o potrzebie wyzwolenia się kosztem największych choćby ofiar i gotowości do nich, uczynił młodzież naszą przedwcześnie poważną i smutną. Toteż ruch skautowy nabrał w Polsce tonów poważnych, głębszych; zamiast radosnego śmiechu musiał nam wystarczyć uśmiech. Dzisiaj jest inaczej, wolno nam wreszcie odetchnąć pełną piersią, a młodzież polska stale staje się wesołą i żywą. Gwar, śpiewy, śmiech, szeroki rozmach powinien cechować obecną i przyszłą naszą pracę. W pole, w lasy, na wycieczki; bawić się nam trzeba zdrowo, żeby móc później pracować radośnie.
Janina Tworkowska

Pogoda i uśmiech harcerski są zaraźliwe, promieniują na otoczenie i ułatwiają innym drogę codziennej pracy i ciężkiej nieraz walki o byt.
Stanisław Sedlaczek

We współczesnej refleksji pedagogicznej zagadnienia dotyczące harcerskiej kultury śmiechu podejmowane są rzadko. O ile ukazuje się coraz więcej publikacji specjalistów zajmujących się śmiechem w różnych kontekstach – także edukacyjnym, o tyle próżno by szukać w nich przykładów i analiz dotyczących komicznej twórczości harcerskiej oraz wykorzystania jej w harcerskiej praktyce edukacyjnej i służbie, mimo że wielu autorów deklaruje swoją sympatię do ruchu harcerskiego oraz uczestnictwo w jego rozmaitych formach.

Ludwik Jaxa-Bykowski – prekursor badań okoliczności występowania zjawiska śmiechu w oświacie – prawie sto lat temu zwrócił uwagę na znaczenie uczniowskich figli i psot oraz towarzyszących im śmiechu i radości jako nieodzownych elementów procesu wychowania. Do napisania tej książki i nadania jej formy eseju popularnonaukowego, uzupełnionego wypisami z różnorodnych źródeł, zachęciła nas m.in. opublikowana przez autora w 1933 roku książka, w podsumowaniu której tak zwrócił się on do czytelników:

Pisałem rzecz dla wychowawców wszelkiej kategorii uważając, że tak częsty, a tak zaniedbany temat nie tylko powinien zainteresować, ale dokładnie zanalizowany i poznany może i w praktycznej pracy wskazać właściwą drogę. A jeśli pracę przestudiuje ktoś z młodzieży, z tych pustaków myślących o figlach i psotach i znajdzie tam jakiś nowy pomysł do realizacji może na najbliższej lekcji nudnego profesora to i dobrze: może właśnie coś nowego, zamiast oklepanego szablonu nie tylko wypędzi choć na chwilę nudę, ale może rozweseli stetryczałego śledziennika lub przeczuloną histeryczkę, a to już będzie dużym sukcesem. Ileż bowiem przykrości i niepowodzeń uniknęliby pedagogowie, gdyby w praktyce pamiętali o harcerskim haśle „Uśmiechnij się!”.

Ruch skautowy, harcerski, mimo że został zapoczątkowany ponad sto lat temu, nadal jest popularny, a jego założenia ideowe oraz rozmaite formy działalności z zachowaniem środowiskowej odrębności i specyfiki szanuje się niemal we wszystkich krajach. Dlatego pomysł zgromadzenia informacji na temat elementów harcerskiej kultury śmiechu w Polsce oraz komicznych materiałów dotyczących harcerstwa wydał nam się nadzwyczaj atrakcyjny poznawczo.

Z jednej strony mamy świadomość, że podejmując się przedstawienia niszowego jak dotąd zagadnienia, niejako przecieramy szlak dla innych, proponując zbiór kategorii pojęciowych i przykładów, które mogą stanowić podstawę dyskusji. Z drugiej strony pragnęlibyśmy, jako pasjonaci harcerstwa, aby lektura tej książki zainspirowała twórców oraz miłośników harcerskiego dziedzictwa kulturowego do poznawania harcerskiego dorobku komicznego jako nieodzownego czynnika poprawiania jakości życia podczas edukacji, służby i wypoczynku.

Pierwsza, popularnonaukowa część publikacji może zainteresować miłoś­ników harcerskiej historii i kultury w kontekście śmiechu i nie tylko. Antologia przykładów natomiast niewątpliwie przyda się poszukującym zabawnych utworów o harcerstwie do wykorzystania podczas zbiórek, apeli, obozów, przedstawień itp. Zamieszczamy w niej ponad sto komicznych piosenek, skeczów, humoresek, wierszy, fraszek itp. oraz kilkadziesiąt dawnych i współczesnych dowcipów o skautach i harcerzach.

Opracowując założenia projektu badawczego, przyjęliśmy schemat badań historycznych w rozumieniu Krzysztofa Rubachy, po czym dokonaliśmy analizy zawartości polskojęzycznych źródeł wtórnych na różnych poziomach. Były to związane z kulturą harcerską i popularną następujące typy źródeł z lat 1911–2024, zawierające treści dotyczące kultury śmiechu:

- publikacje adresowane do skautów i harcerzy (polskojęzyczne i tłumaczone na język polski);

- dokumenty polskich organizacji skautowych i harcerskich (m.in. Związku Harcerstwa Polskiego, Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej) dotyczące kodeksów moralnych (Prawo Skauta, Prawo Harcerza, Prawo Zucha) oraz zawierające komentarze na ich temat;

- wypowiedzi pisemne uczestników ruchu harcerskiego zebrane za pomocą wywiadu online, przeprowadzonego z wykorzystaniem platformy panelowej Harcerskiego Instytutu Badawczego ZHP (panel.zhp.pl) oraz portalu społecznościowego Facebook;

- kroniki wybranego środowiska harcerskiego (Szczepu 7 Bydgoskich Drużyn Harcerskich Zielona Siódemka im. Hetmana Jana Karola Chodkiewicza);

- komiczne utwory literackie, napisane w środowisku harcerskim oraz dotyczące harcerstwa (autorstwa twórców spoza środowiska harcerskiego);

- inne źródła zawierające informacje uzupełniające treści powyższych źródeł (czasopisma, śpiewniki, portale internetowe, katalogi wystaw, kolekcje harcerskich pamiątek, korespondencja z uczestnikami i znawcami ruchu harcerskiego).

Naszym celem było odnalezienie, chronologiczne uporządkowanie i poddanie analizie rozproszonych materiałów związanych z harcerską kulturą śmiechu. W kolejnych rozdziałach podejmujemy próbę charakterystyki jej następujących elementów:

- idei i zasad dotyczących śmiechu oraz zjawisk pokrewnych (np. uśmiech, pogoda ducha, radość życia i in.), zawartych w Prawie Harcerskim i komentarzach do niego;

- opisów, relacji i wspomnień komicznych zachowań, zdarzeń i wypowiedzi związanych z harcerską aktywnością w sferze edukacji, służby i rekreacji;

- przykładów form komicznej twórczości harcerzy (m.in. piosenek, wierszy, utworów satyrycznych i kabaretowych);

- przykłady form komicznej twórczości dotyczącej harcerstwa (m.in. utworów literackich i filmów).

Nie gromadziliśmy i nie poddaliśmy analizie harcmemów (harcerskich memów), fotografii oraz filmików o tematyce harcerskiej, tworzonych zarówno przez harcerzy, jak i nieharcerzy. Mimo iż stają się one coraz popularniejsze, szczególnie wśród dzieci i młodzieży, ich badanie w wielu przypadkach utrudnia zamieszczenie na zamkniętych forach grup dyskusyjnych, niemożność ustalenia autorstwa, praw własności do wykorzystanych materiałów graficznych, dźwiękowych, a także wymóg uzyskania zgód na publikację wizerunków przedstawionych na nich osób i instytucji (klauzula RODO) itp. W związku z tym byłoby bardzo kłopotliwe opisywanie każdego z tych źródeł dla potrzeb książki, co ograniczyłoby możliwość zrozumienia związanego z nimi komizmu. Z podobnych przyczyn tylko ogólnie odnieśliśmy się w naszej książce do prac profesjonalnych grafików, w których twórczości występują elementy komiczne związane z harcerstwem.

W częściach książki dotyczących Prawa Harcerskiego, harcerskich utworów komicznych i satyrycznych publikacji o harcerstwie postaraliśmy się wymienić i przytoczyć, choćby we fragmentach, zarówno klasyczne opracowania, z których wiele jest dziś trudno dostępnych, jak i te mniej znane, ale naszym zdaniem godne upowszechnienia. Nasza publikacja ma więc charakter kronikarski i popularyzatorski. W przypadku niektórych przykładów trudno było ustalić rok ich powstania. W razie wątpliwości dany przykład oznaczyliśmy znakiem zapytania lub podaliśmy orientacyjny przedział czasu, w którym przytoczony utwór mógł zostać napisany, względnie rok wydania źródła, z którego go zaczerpnęliśmy.

Zdajemy sobie sprawę, że nasze badania są pionierskie w odniesieniu do polskiego środowiska. Jak bowiem zauważył Krzysztof Wieczorek:

Mamy się uczyć kultury harcerskiego śmiechu – uczmy się z tego, co i harcerskie, i śmieszne. [...] Harcerska kultura śmiechu zawsze będzie zanurzona w szerszym kontekście kultury narodowej.

Specyfika kultury śmiechu polskich harcerzy od zarania ich działalności wynika z przeplatania się wątków patriotycznych i martyrologicznych z wątkami komicznymi, właściwymi każdej wspólnocie śmiechu, w skład której wchodzą dzieci i młodzież. Znajduje to wyraz w określonych w kodeksach moralnych harcerskich wzorcach osobowych oraz w twórczości – zarówno metodycznej, jak i artystycznej (literackiej, teatralnej, plastycznej itp.).

W książce zarysowujemy zaledwie obszar badawczy, który jako niezwykle obszerny i bogaty może być atrakcyjny dla naukowców, kronikarzy harcerstwa i kolekcjonerów różnych form harcerskiego dziedzictwa kulturowego. Mamy nadzieję, że nasza publikacja zainspiruje do gromadzenia elementów harcerskiej kultury śmiechu w poszczególnych organizacjach i środowiskach, w których funkcjonują wspólnoty śmiechu o bogatym, niepowtarzalnym dorobku, wartym archiwizowania, rekonstruowania i analizowania m.in. z perspektywy gelotologicznej i pedagogicznej.

Zachęcając do lektury, wyrażamy serdeczne podziękowania wyjątkowemu gronu współpracowników, których życzliwe wsparcie i cierpliwość przyczyniły się do wzbogacenia treści książki i nadania jej odpowiedniej formy. Dziękujemy dyrektorowi Oficyny Wydawniczej „Impuls” hm. Wojciechowi Śliwerskiemu za merytoryczne konsultacje i pomoc w dotarciu do unikalnych źródeł, a dr hab. Mirosławowi Kowalskiemu, prof. UZ, za cenne uwagi recenzenta. Wyrazy podziękowania składamy komendantce hufca ZHP Bydgoszcz Miasto hm. Beacie Kobus oraz instruktorom ze Szczepu 7 Bydgoskich Drużyn Harcerskich Zielona Siódemka im. Hetmana Jana Karola Chodkiewicza – harcmistrzom: Edwardowi Baumgartowi, Krzysztofowi Kobusowi i Dorocie Sucharskiej, którzy jako przedstawiciele bydgoskiego środowiska harcerskiego udostępnili nam jego materiały archiwalne i wsparli dyskusją o możliwych tropach poszukiwań. Dziękujemy również zespołowi Harcerskiego Instytutu Badawczego Związku Harcerstwa Polskiego za przeprowadzenie wywiadu „Śmiech w harcerskiej edukacji i służbie” i udostępnienie nam do opublikowania zgromadzonych danych. Szczególne podziękowania kierujemy do phm. Pauliny Król.

Nie jest to nasza pierwsza wspólna publikacja popularnonaukowa przygotowana we współpracy z zespołem Oficyny Wydawniczej „Impuls”. Towarzysząc sobie w kwerendach oraz refleksji naukowej od lat, staramy się pisać o zagadnieniach, które uważamy za interesujące nie tylko dla nas, istotne społecznie i warte ocalenia przed zapomnieniem. Książka ta wpisuje się w nasz indywidualny dorobek naukowy dotyczący harcerstwa oraz śmiechu jako czynnika edukacji i poprawiania jakości życia. Opracowując ją, obficie czerpaliśmy ze swych wcześniejszych publikacji, zarówno w zakresie kategorii pojęciowych, rozwiązań metodologicznych, treści oraz form przedstawienia analizowanych materiałów, jak i podsumowania poszczególnych wątków.

Mamy nadzieję, że zawartość oraz nadanie tej książce formy niekomercyjnej i rozpowszechnienie w ramach tzw. otwartego dostępu spotkają się z życzliwym przyjęciem czytelników, przyczyniając się do wzbogacenia biblioteczek oraz archiwów cyfrowych miłośników działalności harcerskiej nie tylko w kontekście śmiechu.

* * *

W   ciągu   dwóch   lat   obecności   Harcerskiej   kultury   śmiechu...   w   obiegu czytelniczym, bibliotekach oraz w wolnym dostępie (ponad 2 tys. zarejestrowanych pobrań z publicznych bibliotek cyfrowych), otrzymaliśmy wiele opinii i konstruktywnych uwag krytycznych dotyczących treści monografii. We wrześniu 2022 roku książce przyznano nagrodę II stopnia w X edycji Konkursu im. hm. Olgierda Fietkiewicza na prace naukowe o tematyce harcerskiej. Życzliwe słowa dotarły do nas nie tylko ze środowiska harcerskiego, ale również od naukowców (m.in. Krzysztofa Gajdki, Wiktora Żłobickiego). Pedagog Tadeusz Lewowicki napisał:

Książka o harcerskim humorze jest [...] imponującym, bogatym zbiorem przejawów tego humoru. Jak na humor przystało – bawi i poucza. Daje też możliwość odczytania środowiskowych cech – harcerskiej codzienności, ale też swoistego etosu. Na tle rozmaitych «środowiskowych» humorów – szkolnego, politycznego, żydowskiego, ormiańskiego, śląskiego itd. – daje się odczytać (tak sądzę) pola tematyczne, granice językowej swobody, wychowawcze przesłania.

Zachęceni najwyraźniej pozytywnym odbiorem publikacji oraz dodającymi otuchy wypowiedziami i listami czytelników, postanowiliśmy przygotować drugie wydanie Harcerskiej kultury śmiechu..., aktualizując i miejscami poprawiając pierwotną wersję oraz uzupełniając ją o nowe przykłady. Liczymy, że dzięki temu książka zyska nie tylko nowych czytelników, ale również powrócą do niej ci, którym za pierwszym razem sprawiła przyjemność lub zawiodła oczekiwania. Życzymy wszystkim przyjemnej lektury z (u)śmiechem!

Zapraszamy do audycji radiowej o nowej książce pt. "Harcerska kultura śmiechu w Polsce. O śmiechu i nie tylko w harcerskim Prawie, edukacji, służbie i twórczości"

18 litego gośćmi Marzeny Florkowskiej w programie radiowym Radia Kraków byli autorzy książki "Harcerska kultura śmiechu w Polsce. O śmiechu i nie tylko w harcerskim Prawie, edukacji, służbie i twórczości": dr Katarzyna Marszałek i prof. Przemysław Grzybowski z Katedry Pedagogiki Ogólnej i Porównawczej Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.

Dr Katarzyna Marszałek od 1988 związana jest z harcerstwem, od grudnia 2007 roku w stopniu harcmistrza.
Prof. Przemysław Grzybowski interesuje się zagadnieniami pedagogiki międzykulturowej i porównawczej, a także m.in. zjawiskiem śmiechu w edukacji.

22 lutego obchodzony jest Dzień Myśli Braterskiej. To dzień urodzin założyciela skautingu, sir Roberta Baden-Powella (1857) i jego żony Olave Baden-Powell (1889).

źródło: https://www.radiokrakow.pl/audycje/harcerska-kultura-smiechu-w-polsce?fbclid=IwAR3WrAfjMQPs7OuOusDic0GfZbxtjQ3YCimumL49zIgwu4SMmn8unGp3R8A

Zapraszamy do darmowych publikacji w e-book PDF:

1. Harcerska kultura śmiechu w Polsce. O śmiechu i nie tylko w harcerskim Prawie, edukacji, służbie oraz twórczości - https://www.impulsoficyna.com.pl/wybor-zrodel-do-dziejow-zhp-i-zhr/2315-1800-harcerska-kultura-smiechu-w-polsce.html#/29-wersja_ksiazki-wersja_elektroniczna_pdf

2. LUBSKO - NASZE MIEJSCE. Wspomnienia nauczycielskie, uczniowskie, harcerskie i nie tylko - https://www.impulsoficyna.com.pl/historia/2314-1796-lubsko-nasze-miejsce.html#/29-wersja_ksiazki-wersja_elektroniczna_pdf