Dziedzictwo którego nie można odrzucić. Wybór źródeł do dziejów ZHP

Marszałek Katarzyna

doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki (2009 r.), adiunkt w Katedrze Pedagogiki Ogólnej i Porównawczej Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Nauczyciel akademicki, pedagog, pracownik socjalny, mediator, trener. Od 1988 roku związana z harcerstwem, od grudnia 2007 roku w stopniu harcmistrza, pełniła liczne funkcje dotyczące m.in.: funkcjonowania pionów metodycznych, zespołu programowego, komisji stopni instruktorskich, zespołu kadry kształcącej i inne na szczeblu komendy hufca, komendy chorągwi. Była członkiem kadry wielu kursów i szkoleń instruktorskich, także jako ich komendantka. Od 2016 roku instruktorka Harcerskiego Instytutu Badawczego Głównej Kwatery ZHP, członek Kręgu Instruktorskiego STOS.

Jej zainteresowania naukowe dotyczą działalności organizacji pozarządowych, zwłaszcza organizacji harcerskich w Polsce.

Wybrane monografie: Wybór źródeł do dziejów ruchu harcerskiego w Polsce. Ruch harcerski w latach 1980–1989; Wybór źródeł do dziejów ZHR, tom I, Rozwój Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej (1989-1999); Wybór źródeł do dziejów ZHR, tom II, Rozwój Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej (2001–2016); Wybór źródeł do dziejów ZHR, tom III, Statuty, komentarze i inne dokumenty dotyczące Przyrzeczenia i Prawa Harcerskiego (1989–2016); Dziedzictwo, którego nie można odrzucić. Próba interpretacji wybranych źródeł z lat 1918–2015 do dziejów Związku Harcerstwa Polskiego; Wybór źródeł do dziejów ZHP, tom I, Utworzenie ogólnopolskiego Związku Harcerstwa Polskiego i czas próby ruchu harcerskiego (1918–1944); Wybór źródeł do dziejów ZHP, tom II, Walka, sowietyzacja, odwilż, kryzys i upadek (1944–1988); Wybór źródeł do dziejów ZHP, tom III, Odrodzenie ruchu harcerskiego, trudne lata demokracji (1989–2014); Studia i materiały z dziejów Związku Harcerstwa Polskiego w latach 1918–1939. Harcerska lista (nie)obecnych. Analiza polskiej bibliografii harcerstwa za lata 1989-2017.

Oficyna Wydawnicza "Impuls" poleca serię autorstwa Katarzyny Marszałek pt. Wybór źródeł do dziejów ZHP: Tom I Tom II Tom III Tom IV

Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wprowadzenie     

Rozdział I Utworzenie i rozwój ogólnopolskiego Związku Harcerstwa Polskiego (1918–1939)    

Rozdział II Czas próby (1939–1944)   

Rozdział III Walka o kształt harcerstwa (1944–1947)    

Rozdział IV Sowietyzacja harcerstwa (1948–1955)   

Rozdział V Odwilż, harcerstwo w socjaliźmie, kryzys i upadek (1956–1988)   

Rozdział VI Odrodzenie ruchu harcerskiego, trudne lata demokracji (1989–2015)   

Zamiast zakończenia 

Bibliografia   

Zamiast zakończenia

 Możność zrozumienia każdego zrzeszenia,
 instytucji i ideologii stanie się tym pełniejsza,
im bardziej wszechstronne będzie na nie spojrzenie.

Zaprezentowana w tej publikacji narracja – jedna z wielu możliwych – jest próbą spojrzenia na dzieje Związku Harcerstwa Polskiego na podstawie wybranych materiałów źródłowych. Dokumenty archiwalne, artykuły prasowe, relacje i wspomnienia, stanowiące podstawę niniejszej narracji, nie mają długiego żywota. Są nieodłączną częścią czasów, w których powstały, towarzyszących im problemów społeczno-politycznych, obowiązujących w nich wartości, idei, symboli, mód, nadziei i wyzwań. Docierając do nich po latach i układając z nich mozaikę narracji, przy jednoczesnym ograniczaniu swojego komentarza, spróbowałam nawiązać i podtrzymać psychiczną więź z pokoleniami poprzedników. Tylko dzięki tej więzi możliwe jest zrozumienie przeszłości, rozwikłanie ludzkich motywacji, decyzji i zachowań, a w rezultacie, choćby częściowe udzielenie odpowiedzi na pytanie:

Dlaczego dzisiaj właśnie tak się dzieje?. Warto zdawać sobie sprawę z tego, że:

Nie ma ideologii i instytucji oderwanych od przeszłości i otaczającego świata; w zmiennej rzeczywistości współżyją różnorakie jej składniki i oddziaływają na siebie wzajemnie. A choć niekiedy ideologia czy instytucja na skutek owych przemian przekształca się radykalnie, żadna nie jest przedmiotem jakiegoś oderwanego od środowiska i przeszłości samorództwa.

Dzieje się tak, ponieważ:

Narodziny stowarzyszenia społecznego powstają ze skrzyżowania dwóch czynników: tradycyjnych instytucji oraz aktualnych potrzeb, dążności i warunków.

Czasem pożółkły dziś wycinek z gazety, list czy dokument odnaleziony w oddanej do archiwum teczce mówi więcej niż poprawny politycznie podręcznik historii. Można powiedzieć, że są to wykopaliska, które dostarczają poszukiwaczom prawdy, kolejnych przesłanek o ich dziedzictwie – w tym wypadku dziedzictwie pokoleń polskich harcerzy. Mam nadzieję, że wybór i forma przedstawionych tu materiałów dostarczą Czytelnikom wielu wątków do refleksji, będąc pretekstem do symbolicznego spotkania z przeszłością ruchu harcerskiego. Jak stwierdza Andrzej Janowski,

[...] wiele sporów wewnątrzharcerskich dotyczy przeszłości, a nie przyszłości a przecież [...] Trzeba myśleć o przyszłości, zachowując wrażliwość i motywację ukształtowaną w przeszłości. Myślenie historyczne skłania do tego, by pewne sprawy w ten czy inny sposób przeżywać, ale nakazuje również spokojne planowanie przyszłości.

W 2013 roku na ostatnim zjeździe ZHP podjęto kolejne już stanowisko stowarzyszenia odnoszące się do jego historii, w którym ze zdziwieniem przeczytałam, że „XXXVIII Zjazd ZHP tym stanowiskiem pragnie zamknąć etap rozliczeń ze swoją trudną historią”. W moim odczuciu – instruktorki członkini ZHP i badaczki zajmującej się przeobrażeniami pedagogii harcerskiej – proces „rozliczenia” (bardziej adekwatnym dookreśleniem zjawiska byłyby „próby zrozumienia” własnej historii przez stowarzyszenie po 1989 roku) chyba nawet w pełni się nie rozpoczął w organizacji. Choć we wspomnianym stanowisku w sprawie zadośćuczynienia instruktorom, którzy za swoją harcerską służbę doznali nieuzasadnionych krzywd, określono...

Kontynuacją trzytomowego wyboru źródeł do dziejów ZHP (omówionych w „Skaucie” nr 1 [40] z 22 lutego 2016, s. 14–15), jest kolejny tom, pod tytułem: Dziedzictwo którego nie można odrzucić. Jak zaznacza autorka jest to próba, interpretacji wybranych źródeł z lat 1918–2015 do dziejów Związku Harcerstwa Polskiego.

Obszerny materiał podzielono na sześć rozdziałów:

I. Utworzenie i rozwój ogólnopolskiego Związku Harcerstwa Polskiego (1918–1939),

II. Czas próby (1939–1944),

III. Walka o kształt harcerstwa (1944–1947),

IV. Sowietyzacja harcerstwa (1948–1955),

V. Odwilż, harcerstwo w socjalizmie, kryzys i upadek (1956–1988),

VI. Odrodzenie ruchu harcerskiego, trudne lata demokracji (1989–2015).

Szczegółowe omówienie wyodrębnionych okresów stanowi wyjątkowy materiał informacyjny ze względu na zgromadzenie oryginalnych tekstów. Dla piszącego te słowa, szczególnie cenne są rozdziały dotyczące walki o kształt harcerstwa w latach powojennych, sowietyzacji harcerstwa prowadzącego do jego unicestwienia, wreszcie „odwilży” i działań zmierzających do ulokowania harcerstwa w systemie realnego socjalizmu. Tak zaprezentowana i udokumentowana narracja jest unikatowym opisem tych wydarzeń. Konieczne jest jednak zwrócenie uwagi na wnioski, jakie autorka zaprezentowała odnośnie konspiracyjnej działalności Harcerstwa Polskiego. Na setnej stronie widnieje mapka konturowa Polski według ustanowionych granic po 1945 roku. Tymczasem wiadomo, że konspiracja harcerska, m.in. we Lwowie, działała do 1949 roku. Problem ten można było łatwiej objaśnić poprzez dodanie drugiej mapki z granicami II RP. W książce znajdujemy 39 tabel, które ułatwiają śledzenie narracji, są także ilustracje, grafy, przypisy oraz bardzo obszerna bibliografia. Autorka nie zdecydowała się na utworzenie indeksów, co bardzo ułatwiłoby wyszukiwanie informacji nie tylko w sposób chronologiczny lub poprzez spis treści.

Lekturą tej książki, oraz poprzednich trzech tomów tej autorki, powinni zainteresować wszyscy zajmujący się dziejami ruchów młodzieżowych w Polsce oraz naszą historią najnowszą, a szczególnie instruktorzy harcerscy, którzy powinni teoretycznie stosować się do dość kuriozalnego stanowiska XXXVIII Zjazdu ZHP w 2013 roku, które brzmi: XXXVIII Zjazd ZHP tym stanowiskiem pragnie zamknąć etap rozliczeń ze swoją trudną historią. Autorka dostrzegła tę kwestię i spuentowała ją, pisząc:

[…] proces „rozliczenia” (bardziej adekwatnym dookreśleniem zjawiska byłyby „próby zrozumienia” własnej historii przez stowarzyszenie po 1989 roku) chyba nawet w pełni się nie rozpoczął w organizacji. Nie sądzę, aby historię Harcerstwa udało się zamknąć w sposób administracyjny, jak chce tego stanowisko XXXVIII Zjazdu ZHP.

Przeciwnie, książki hm. Katarzyny Marszałek stanowią przysłowiowy punkt podparcia, na którym można budować nowoczesny ogląd historii naszej organizacji.

W. Kukla, SKAUR nr 4 [43]