Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wstęp       

Część I
Teoretyczne podstawy badań nad spuścizną Tadeusza Strumiłły (1884–1958)

Rozdział 1. Teoretyczne podstawy badań nad myślą pedagogiczną Tadeusza Strumiłły     

1.1. Myśl pedagogiczna, koncepcja pedagogiczna – rozważania  nad rozumieniem pojęć   
1.2. Neotomistyczna koncepcja człowieka i społeczeństwa – założenia  pedagogiki neotomistycznej    
1.3. Personalistyczna koncepcja człowieka i społeczeństwa – założenia  pedagogiki personalistycznej     
1.4. Harcerska myśl pedagogiczna – pedagogia harcerska: aspekty teoretyczne i praktyczne       

Część II
Działalność społeczno-organizacyjna Tadeusza Strumiłły (1884–1958)
Wyniki badań własnych

Rozdział 2. Zarys działalności społeczno-organizacyjnej Tadeusza Strumiłły       

2.1. Życie i dzieło     
2.2. Działalność publicystyczna i redaktorska   
2.3. Praca naukowo-dydaktyczna na Uniwersytecie Lubelskim oraz w Gimnazjum Humanistycznym Towarzystwa Szkół Pracy  w Ostrowie    
2.4. Praca naukowo-dydaktyczna w Instytucie Pedagogicznym w Katowicach     
2.5. Praca naukowo-dydaktyczna w Państwowym Pedagogium w Poznaniu i na Uniwersytecie Poznańskim  

Rozdział 3. Praca wychowawcza i organizacyjna Tadeusza Strumiłły na rzecz ruchu eleuzyńskiego (1906–1958)

3.1. Spotkanie z Wincentym Lutosławskim i wstąpienie do Eleusis    
3.2. Działalność w Eleusis – Związku dla Krzewienia Moralnego Odrodzenia i Wychowania Narodowego (1906–1913)    
3.3. Sprawa Śląska oraz działalność na rzecz robotniczych  kursów eleuzyńskich     
3.4. Działalność w ognisku londyńskim Eleusis   
3.5. Organizacja i udział w sejmach filareckich
3.6. Przedmiot i zakres sporu o Eleusis    
3.7. Geneza sporu o Eleusis w korespondencji prywatnej    
3.8. Działalność w Eleusis w latach 1914–1939 i zmiana nazwy na Filarecki Związek Elsów   
3.9. Starania Tadeusza Strumiłły o reaktywację Filareckiego Związku Elsów po II wojnie światowej 

Rozdział 4. Praca wychowawcza i organizacyjna Tadeusza Strumiłły na rzecz skautingu i polskiego harcerstwa (1911–1958)   

4.1. Udział w powstawaniu skautingu polskiego oraz działalność w ruchu do czasu odzyskania przez Polskę niepodległości (1911–1918)    
4.2. Udział w kształtowaniu ideowych podstaw harcerstwa
4.3. Działalność organizacyjna i wychowawcza w harcerstwie polskim w dwudziestoleciu międzywojennym   
4.4. Funkcje pełnione w harcerstwie polskim    
4.5. Działalność w harcerstwie podczas II wojny światowej  i po jej zakończeniu    
4.6. Zaproszenia na kongresy, wykłady i inne wydarzenia adresowane  do Tadeusza Strumiłły    
4.7. Działalność i funkcje pełnione przez Tadeusza Strumiłłę w harcerstwie na gruncie międzynarodowym    

Rozdział 5. Działalność Tadeusza Strumiłły na rzecz walki z alkoholizmem (1906–1958)     

Część III
Myśl pedagogiczna Tadeusza Strumiłły (1884–1958)
Wyniki badań własnych

Rozdział 6. Założeniowość filozoficzno-teologiczna   

6.1. Spory wokół założeniowości teologicznej i filozoficznej     
6.2. Założenia antropologiczne (koncepcja człowieka)    
6.3. Podstawy aksjologiczne     
6.4. Społeczno-kulturowe uwarunkowania wychowania    
6.5. Wychowanie i pedagogika – rozumienie pojęć    

Rozdział 7. Proces wychowania: ideał, cele, zasady, metody, środki wychowania     

7.1. Ideał wychowania jako ideał człowieka – elsa – harcerza – Polaka    
7.2. „Podstawowa Trójca Wychowawcza” – harcerstwo, rodzina, szkoła
7.3. Cele i zadania harcerstwa jako cele wychowania  
7.4. Samowychowanie i jego miejsce w całościowym ujęciu procesu wychowawczego    
7.5. Metodyka wychowania harcerskiego   
7.6. Podstawy praktycznej działalności wychowawczej – pomysł  szkoły eleuzyńskiej oraz współpraca harcerstwa ze szkołą

Rozdział 8. Dziedziny wychowania – próba rekonstrukcji   

8.1. Wychowanie moralne     
8.2. Wychowanie religijne    
8.3. Wychowanie antyalkoholowe     
8.4. Wychowanie fizyczne   
8.5. Wychowanie społeczne i narodowe     
8.6. Wychowanie intelektualne – samokształcenie     

Rozdział 9. Nauczyciel i jego rola w systemie oświatowym    

9.1. Rola nauczyciela-wychowawcy i wychowawcy-harcerza   
9.2. Kształcenie i doskonalenie zawodowe nauczycieli    
9.3. Poglądy Tadeusza Strumiłły na organizację systemu kształcenia w innych krajach     


Zakończenie    

Podsumowanie i uwagi końcowe   
Narodowa pedagogia kultury i braterstwa narodów – próba kwalifikacji (i klasyfikacji) koncepcji wychowania Tadeusza Strumiłły    

Bibliografia    

1. Bibliografia tekstów naukowych i popularnonaukowych Tadeusza Strumiłły (1884–1958)    
2. Inne materiały źródłowe     
3. Literatura pomocnicza     
4. Źródła internetowe     

Aneks

Wstęp

W latach 1945–1989 dorobek wielu wybitnych pedagogów polskich tworzących w okresie dwudziestolecia międzywojennego marginalizowano i pomijano, a ich spuścizna była zwykle przechowywana przez rodzinę albo pozostawała w archiwach w oczekiwaniu na zmianę sytuacji politycznej. Po 1989 roku twórczość niektórych z nich doczekała się opracowań naukowych, jednak wielu poszło w zapomnienie. Sytuacja ta dotyczyła również dziedzictwa Tadeusza Strumiłły (1884–1958), jednego z wybitniejszych przedstawicieli pedagogiki międzywojennej, doktora filozofii i instruktora harcerskiego w stopniu Harcmistrza Rzeczypospolitej. Jego myśl pedagogiczna nie doczekała się dotychczas naukowego opracowania (w sensie całościowej jej reinterpretacji). Pojawiające się informacje o Strumille są szczątkowe, ograniczają się głównie do wymienienia pełnionych przez niego funkcji lub wzmianek o jego działalności, przede wszystkim w harcerstwie. W związku z tym zaplanowałam, a później przeprowadziłam badania mające ukazać jego dorobek i myśl pedagogiczną. Prezentowana rozprawa stanowi pierwszą próbę rekonstrukcji myśli/koncepcji pedagogicznej i działalności społeczno-organizacyjnej T. Strumiłły. Podjęty przeze mnie temat jest ważny nie tylko z uwagi na lukę, jaką wypełnia w pedagogice, uzupełniając dyskurs o zagadnienia z obszaru teorii i praktyki wychowawczej, ale również dlatego, że zajmowanie się nim przyczynia się do popularyzowania w Polsce i na świecie wkładu Strumiłły w organizowanie skautingu.

Niniejsza publikacja została podzielona na trzy główne części. Pierwsza dotyczy teoretycznych podstaw badań nad spuścizną T. Strumiłły. Skupiłam się tutaj na wyjaśnieniu pojęcia myśli pedagogicznej i koncepcji pedagogicznej, a także przybliżyłam koncepcję człowieka i społeczeństwa w ujęciu neotomistycznym i personalistycznym oraz harcerską myśl pedagogiczną – pedagogię harcerską. Omówienie założeń teoretycznych w skrócie wynika z rygoru objętościowego pracy i odniesienia się tylko do najważniejszych kwestii (z pełną świadomością istnienia ogromnej literatury przedmiotu).

W drugiej i trzeciej części książki prezentuję wyniki badań własnych. Część druga została poświęcona działalności społeczno-organizacyjnej T. Strumiłły, z uwzględnieniem jego życiorysu, działalności publicystycznej i redaktorskiej oraz pracy naukowo-dydaktycznej. Skupiłam się tutaj przede wszystkim na szeroko rozumianych działaniach Strumiłły w stowarzyszeniu Eleusis i harcerstwie oraz na rzecz walki z alkoholizmem.

W trzeciej części zrekonstruowałam myśl pedagogiczną T. Strumiłły. Na wstępie należy zaznaczyć, że struktura tej części odzwierciedla logikę opisu kierunków, nurtów czy koncepcji pedagogicznych, a tym samym nie jest tożsama z logiką zastosowanego przeze mnie postępowania badawczego. W moich badaniach, w zakresie dotyczącym rekonstrukcji koncepcji pedagogicznej Strumiłły, na początku wydobyłam elementy jej warstwy operacyjnej (dotyczącej przebiegu i organizacji procesu wychowawczego, uznawanych zasad oraz metod i środków wychowania) zawarte w jego obszernej spuściźnie. Dopiero te działania pozwoliły mi na zrekonstruowanie warstwy założeniowej myśli pedagogicznej Strumiłły, związanej zarówno z definiowaniem podstawowych dla pedagogiki pojęć, jak i z odkrywaniem założeń o charakterze teologicznym, antropologicznym, aksjologicznym i społeczno-kulturowym badanej koncepcji. W trzeciej części odwróciłam ten porządek badawczy na rzecz logiki porządkowania treści i opisu koncepcji pedagogicznej. Tak zaprezentowana pedagogia Strumiłły tworzy pewną konkretną całość i pozwala na ukazanie jej bogactwa.

Trzecia część publikacji skupia się na założeniowości filozoficznej i teologicznej (założenia antropologiczne, podstawy aksjologiczne, uwarunkowania społeczno-kulturowe, definiowanie pojęć wychowania i pedagogiki), rozumieniu procesu wychowania (ideału, celu, zasad, metod i środków wychowania), charakterystyce wyodrębnionych dziedzin wychowania (wychowanie moralne, religijne, antyalkoholowe, fizyczne, społeczne i narodowe, intelektualne) oraz poglądach T. Strumiłły na temat nauczyciela i jego roli w systemie oświatowym, kształcenia i doskonalenia zawodowego osób pracujących w tej profesji, a także organizacji systemu kształcenia w innych krajach.

Prócz wskazanych partii tekstu rozprawa posiada wstęp, zakończenie (zawierające podsumowanie oraz próbę kwalifikacji/klasyfikacji koncepcji pedagogicznej Strumiłły ze względu na kryterium filozoficzno-ideologiczne), obszerną bibliografię (z wykazem tekstów naukowych i popularnonaukowych Strumiłły) i aneks.
Warunkiem wstępnym rekonstrukcji myśli pedagogicznej i zarysowania ram autorskiej koncepcji T. Strumiłły było stworzenie bibliografii jego prac, co wymagało kwerendy zasobów archiwalnych. Objęłam nią też czasopisma – przede wszystkim harcerskie (np. „Harcmistrz”, „Harcerstwo”, „Harcerz”, „Harce”, „Skaut”, „Skaut Słowiański”, „Strażnica Harcerska”, „Czuwaj”, „Czuj Duch”, „Na Tropie”, „Wiadomości Urzędowe NZHP”, „W Kręgu Wodzów”, „Wiadomości Skautowe”, „Życie Harcerskie”), ale również inne, między innymi wydawane przez organizacje, w których działał Strumiłło (np. „Eleusis”, „Myśl Filarecka”). Przy ich wyborze kierowałam się zgodnością profilu czasopisma z wykształceniem, zainteresowaniami i obszarami działalności Strumiłły (stąd moje poszukiwania w takich czasopismach, jak: „Chowanna”, „Szkoła Powszechna”, „Ruch Pedagogiczny”, „Ruch Filozoficzny”, „Przegląd Filozoficzny”, „Muzeum”, „Życie Nowe”, „Wychowanie Fizyczne”, „Świt”, „Trzeźwość”, „Walka z Alkoholizmem”, „Wyzwolenie”, „Ognisko”, „Filareta”, „Hasła Filareckie”). Inne pisma, które przejrzałam, to: „Brzask”, „Młodzież”, „Prąd”, „Przewodnik Gimnastyczny Sokół”. W wyniku tych prac badawczych zgromadziłam publikacje naukowe i popularnonaukowe autorstwa Strumiłły, które stanowią istotne źródło wiedzy służące rekonstrukcji jego myśli pedagogicznej. Nie uwzględniłam archiwum prywatnego, będącego w posiadaniu rodziny pedagoga, z powodu braku zgody wszystkich spadkobierców na jego wykorzystanie. W archiwum prywatnym znajdują się dzienniki Strumiłły, które pisał przez większość swojego życia.

Materiał badawczy w postaci skanów i wykonanych zdjęć poddałam analizie i na tej podstawie dokonałam rekonstrukcji myśli pedagogicznej Strumiłły. Korzystałam z publikacji naukowych i popularnonaukowych jego autorstwa oraz materiałów archiwalnych (rękopisów, maszynopisów). Analizowałam również między innymi listy okrężne, sprawozdania: z Eleusis, harcerstwa i innych (z posiedzeń, zjazdów), korespondencję Strumiłły, a także jego legitymacje, akta uczelniane. Ponadto interesowały mnie publikowane informacje dotyczące funkcjonowania organizacji, w których działał, w tym jednostek dydaktycznych będących miejscem jego pracy.

W publikacji pozostawiłam bloki rozszerzające, ponieważ dotarcie do wyżej wymienionych źródeł było czasochłonne, nie zawsze wnoszące wiele do tematu, ale warte ukazania. Z uwagi na liczbę materiałów źródłowych nie sposób wymienić wszystkich działań społeczno-organizacyjnych podejmowanych przez T. Strumiłłę, szczególnie tych dotyczących jego udziału w niektórych wydarzeniach harcerskich (np. w zebraniach). W konsekwencji scharakteryzowałam najważniejsze z nich lub te, w których jego rola była znacząca.

Na potrzeby tej pracy przeprowadziłam badania pedagogiczne, w tym pedagogiczno-historyczne, które mają na celu wzbogacenie zasobu wiedzy i usprawnienie pedagogicznej działalności. Na gruncie badań społecznych wyodrębnia się badania jakościowe i badania ilościowe. Zastosowane przeze mnie badania jakościowe mają eksploracyjny charakter (można przez nie docierać do prawdy o jednostkach w sposób zorientowany na ich odbiór świata). Zmierzają do ujęcia perspektyw działających osób możliwie jak najbardziej autentycznie i kompleksowo. W procesie gromadzenia danych badacz jest ważniejszym narzędziem niż „martwe mechanizmy”. Dąży on do zrozumienia kolei rzeczy. Badacze w jakościowych badaniach starają się „[…] osiągnąć wiarygodność przez spójność, wnikliwość i instrumentalną użyteczność”. Badania te mają charakter interpretacyjny – ich autorzy interpretują wszystko to, co słyszą, widzą i rozumieją. Nie jest jednak możliwe oddzielenie tych interpretacji od osobistych doświadczeń, kontekstów, biografii i wcześniejszych poglądów. W długotrwały proces badawczy włącza się wiele aspektów etycznych, strategicznych i osobistych autorów badań.

Celem badań jakościowych jest jak najwierniejsze ukazanie wycinka rzeczywistości. Badania te pozwalają na budowanie wiedzy całościowej i ujmowanie zjawisk w ich naturalnym kontekście. W literaturze przedmiotu obecne są różne klasyfikacje celów badawczych. Earl Babbie wyodrębnia trzy podstawowe: eksploracja, wyjaśnienie, opis. Stanisław Palka pisze natomiast o celach poznawczych, teoretycznych i praktycznych. Cele moich badań mają charakter teoretyczny, czyli „[…] wzbogacają teoretyczną wiedzę pedagogiczną lub weryfikują aktualny stan tej wiedzy”.
Celem głównym moich badań była rekonstrukcja myśli pedagogicznej Tadeusza Strumiłły. W bliższym ujęciu chodziło o uzyskanie zarysu jego autorskiej koncepcji wychowania (z rekonstrukcją założeniowości filozoficzno-pedagogicznej i warstwy operacyjnej/metodycznej) oraz praktycznej działalności społeczno-organizacyjnej.

Na potrzeby badań wyłoniłam cele szczegółowe. Pierwszym była rekonstrukcja życiorysu pedagogicznego/zawodowego (naukowego, społecznikowskiego), działalności w organizacjach młodzieżowych, dziecięcych i dla dorosłych T. Strumiłły (tu odnośnie do poszczególnych organizacji uwzględniłam zewnętrzny opis zaangażowania Strumiłły).

Drugi cel stanowiło odtworzenie autorskiego wkładu T. Strumiłły w rozwój pedagogiczny i organizacyjny poszczególnych stowarzyszeń (czego dokonałam niejako od wewnątrz, tj. poprzez merytoryczną charakterystykę pedagogicznych treści wprowadzanych przez Strumiłłę do praktyki pracy wychowawczej organizacji, np. wynikających z listów okrężnych) w odniesieniu do pracy w harcerstwie oraz działalności w organizacji Eleusis. Jednym z etapów tego przedsięwzięcia była rekonstrukcja całościowego ujęcia myśli pedagogicznej (poglądów pedagogicznych) skonkretyzowanej w ideałach wychowawczych formułowanych dla poszczególnych organizacji oraz metodycznej stronie prowadzonego tam procesu wychowawczego.

Trzeci wyłoniony przeze mnie cel badań odnosił się do rekonstrukcji koncepcji wychowania. W związku z tym, że własna wizja wychowania nie została deklaratywnie wypowiedziana przez T. Strumiłłę, próba jej wydobycia była czynnością wtórną wobec realizacji celu poprzedniego – stanowiła powrót do odtworzenia poglądów pedagogicznych Strumiłły zaistniałych w praktyce (rozkazach, listach okrężnych, regulaminach etc.) i do wybranych tekstów jego autorstwa z wykorzystaniem hermeneutycznej metody ich analizy (począwszy od fazy interpretacji immanentnej), aby uzyskać uporządkowaną koncepcję. Obejmowała ona rekonstrukcję warstwy założeniowej koncepcji wychowania Strumiłły w zakresie: podstaw teologicznych i antropologicznych (wizja człowieka); podstaw aksjologicznych; społeczno-kulturowych podstaw/uwarunkowań wychowania; rozumienia (definiowania) wychowania i pedagogiki; wskazań dotyczących nauczyciela i jego roli w systemie oświatowym. Dotyczyła również rekonstrukcji warstwy operacyjnej koncepcji wychowania Strumiłły w organizacjach młodzieżowych, czyli preferowanego przez pedagoga przebiegu i organizacji procesu wychowawczego, uznawanych zasad oraz metod i środków wychowania.
Ostatnim celem przeprowadzonych przeze mnie badań było sporządzenie pełnej bibliografii prac naukowych i popularnonaukowych (w tym publikacji) T. Strumiłły. Warto wspomnieć, że warunkiem wstępnym osiągnięcia powyższych celów było dotarcie do źródeł (rękopisów, maszynopisów i prac publikowanych) oraz opracowanie ich pełnej bibliografii.

Przedmiotem badań nazywane są
[…] obiekty czy zjawiska, w odniesieniu do których chcemy prowadzić badania, lub te, o których w odpowiedzi na podstawowe pytania badawcze chcemy formułować twierdzenia.

Przedmiotem badań historii wychowania są między innymi dzieje myśli i doktryn pedagogicznych. Przedmiotem moich badań były myśl pedagogiczna i działalność społeczno-wychowawcza T. Strumiłły w zakresie wskazanym w celach badawczych. Informacji na ten temat poszukiwałam przede wszystkim w materiałach źródłowych (szczątkowo i aspektowo potraktowanych w nielicznych opracowaniach wymienionych w bibliografii). Analizie podlegały również autorskie publikacje pedagoga.

Kolejnym etapem moich badań pedagogicznych było sformułowanie problemów badawczych, wyrażonych w postaci pytań poznawczych. Tadeusz Pilch problemem badawczym nazywa „[…] zasięg werbalny polegający na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania, problemy”. Z kolei S. Palka definiuje problemy badawcze jako pytania, na które badacz uzyskuje odpowiedź w wyniku badania naukowego, i dzieli je na: metateoretyczne i metametodologiczne, teoretyczno-praktyczne, teoretyczne i ściśle praktyczne. W publikacji wskazałam na problemy teoretyczne – posłużyłam się nimi do wydobycia prawidłowości myśli pedagogicznej T. Strumiłły oraz do zbudowania wiedzy teoretycznej o wychowaniu (do zrekonstruowania jego koncepcji), która wzbogaci wiedzę historyczną z zakresu koncepcji i nurtów pedagogicznych. Ewentualne uznanie jej aktualności może stanowić inspirację dla współczesnej praktyki pedagogicznej. Precyzyjne postawienie problemu badawczego w tego typu badaniach implikuje ograniczenie wycinka pola badawczego, warunkuje też dalsze etapy badania, dobór materiału empirycznego – w tym wypadku źródeł historycznych, wybór instrumentów ich zdobywania oraz metody ich oceny.

Głównym problemem moich badań było pytanie o to, jaka jest myśl pedagogiczna Tadeusza Strumiłły, na czym polega jego autorska koncepcja wychowania (z założeniami filozoficzno-pedagogicznymi oraz warstwą operacyjną/metodyczną) i jak przedstawia się jego wkład w tradycje polskiej praktyki wychowawczej (działalności społeczno-organizacyjnej i kulturowej) pierwszej połowy XX wieku.

Na główny problem badawczy składają się przedstawione poniżej problemy szczegółowe:

1.    Jak przebiegało życie osobiste T. Strumiłły oraz jak wyglądały jego praca naukowa, działalność pedagogiczna i aktywność w organizacjach młodzieżowych, dziecięcych i dla dorosłych?
2.    Jaką spuściznę w postaci prac pedagogicznych (publikacji, rękopisów, maszynopisów) pozostawił T. Strumiłło?
3.    Jaki merytoryczny – pedagogiczny i organizacyjny – wkład w rozwój organizacji o charakterze wychowawczym wniósł T. Strumiłło?
4.    Jaka koncepcja wychowania zawiera się w spuściźnie T. Strumiłły? Jak przedstawia się jej warstwa założeniowa, szczególnie: założenia teologiczne i filozoficzne, podstawy antropologiczne (wizja człowieka), podstawy aksjologiczne oraz rozumienie (definiowanie) wychowania i pedagogiki? Jakie dziedziny wychowania były przedmiotem szczególnego zainteresowania i obszarem działalności praktycznej T. Strumiłły? Jaka jest warstwa operacyjno-metodyczna koncepcji wychowania T. Strumiłły w odniesieniu do pracy w harcerstwie i Eleusis?

W badaniach nie formułowałam hipotez badawczych, ponieważ w pedagogicznych badaniach jakościowych rezygnuje się z takiej czynności z uwagi na to, że „[…] rozpoczęcie procesu badawczego z założoną hipotezą jest błędem”. Zaletą przeprowadzonych przeze mnie badań jest ich eksploracyjny charakter, czyli
[…] docieranie do prawdy o ludziach w sposób często wykraczający poza to, co osoba opracowująca projekt badawczy sobie wyobrażała, a także w sposób zorientowany raczej na rozumienie percepcji świata przez badanych, a nie poprzez abstrakcyjne kategorie pojęciowe.

Dlatego w badaniach jakościowych „[…] zebranym danym i badanemu polu przyznaje się pierwszeństwo w stosunku do założeń teoretycznych”.

Odnosząc się do metod badawczych, w naukach o wychowaniu metoda definiowana jest jako

[…] droga, sposób dochodzenia do wiedzy poprzez rzeczywistość wychowaw­czą […], metody badawcze opisują celowe, zaplanowane naukowe sposoby zdobywania wiedzy.

Podstawą moich badań były metody jakościowe, zmierzające między innymi do tego, aby badać treść wytworów pisanych (produktów myśli naukowej), zjawisk i działań społeczno-pedagogicznych lub biografii w różnorodnych zakresach wychowania i kształcenia. Zaplanowane badania (historyczno-pedagogiczne, historyczne, biograficzne) wymagały zastosowania wielu metod badawczych: metod historycznych, metod biograficznych, metod filozoficznych, które były względem siebie uzupełniające.

Elementy historyczny i pedagogiczny występują w badaniach historyczno-pedagogicznych. Pierwszy element – historyczny – odnosi się do wiedzy o czasach, w których żyła badana postać, i wymaga zaczerpnięcia informacji o kontekście społecznym, politycznym i kulturowym stanowiącym środowisko jej działalności indywidualnej. Podpowiada też, gdzie można znaleźć potrzebne źródła i do których z nich sięgnąć. Element pedagogiczny przypomina, że pedagogika i historia wychowania stawiają i rozwiązują tożsame problemy badawcze, w konsekwencji czego przenikają się między nimi rozwiązania metodologiczne. Z kolei
[…] badanie historyczne myśli pedagogicznej musi być selektywne i wymaga interpretacji z punktu widzenia kryteriów, jakie stały się dla danego badacza kluczowe – tak w doborze źródeł, jak i ich analizie.

Analiza historyczna środowiska, w którym żył i działał T. Strumiłło, spełniła ważną funkcję w prezentacji jego sylwetki oraz rekonstrukcji jego poglądów pedagogicznych.

W przeprowadzonych przeze mnie badaniach bardzo ważnym elementem były metody zbierania danych. Do ich pozyskiwania wykorzystałam metodę biograficzną (w jej obrębie gromadzenie materiałów obejmuje różne techniki) i metodę historyczną. Zastosowanie drugiej z metod polegało na kwerendzie archiwalnej spuścizny T. Strumiłły oraz czasopism, w których publikował, przeszukaniu bibliografii i katalogów. W gromadzeniu danych pomocna była metoda niereaktywna (metoda jakościowego zbierania danych) bazująca na analizie dokumentów (badacz nie jest uczestnikiem sytuacji społecznej). W swoich badaniach wykorzystałam eksplorację danych archiwalnych. Poddałam analizie dwie kategorie źródeł. Pierwsze to dokumenty osobiste (tzw. ego-dokumenty), czyli listy, notatki, dziennik i artykuły autorstwa Strumiłły publikowane w czasopismach. Dopełnieniem stworzonego na ich podstawie obrazu są materiały cudze dotyczące jego osoby i działalności, a także te, na które powołuje się on sam jako dzieła o ważnym znaczeniu dla jego życia, twórczości i aktywności społecznej.
Spuścizna po pedagogu, jak już wspomniano, znajduje się w archiwach – placówkach naukowo-usługowych gromadzących i zabezpieczających dorobek pisemny oraz udostępniających go dla pracy naukowej i bieżących potrzeb. Przechowywane w archiwach zbiory – archiwalia – odgrywają istotną rolę w badaniach historycznych. Skorzystanie z zasobów archiwalnych wymagało uzyskania zgody tak zwanych gatekeeperów, czyli „[…] osób odpowiedzialnych za udostępnianie miejsca do badań i wydających zgodę na ich wykonanie”. Materiały archiwalne stanowią podstawę źródłową mojej rozprawy. Badaniu poddałam źródła historyczne po T. Strumille. Źródła definiowane są jako

[…] utrwalone i zachowane ślady myśli, działań, życia człowieka oraz jego środowiska, które umożliwiają odtworzenie interesujących przejawów życia społecznego.

Według Jerzego Topolskiego źródłem historycznym są wszelkie źródła poznania historycznego (zarówno bezpośredniego, jak i pośredniego), czyli
[…] wszelkie informacje (w rozumieniu teorio-informacyjnym) o przeszłości społecznej, gdziekolwiek one się znajdują, wraz z tym, co owe informacje przekazuje (kanałem informacyjnym). Przeszłość społeczna, rzecz jasna, rozumiana jest tutaj szeroko, obejmując również warunki naturalne, w których żył człowiek.
W sensie ogólnym źródłem historycznym jest wszystko to, skąd czerpiemy (źródło efektywne) lub skąd możemy czerpać (źródło potencjalne) informacje o interesujących nas faktach historycznych. We wspomnianych wcześniej badaniach historyczno-pedagogicznych nad biografią wyróżnia się dwa rodzaje źródeł: materiały osobiste (m.in. listy, notatki, pamiętniki i dzienniki, dorobek twórczy, autobiografie) i materiały cudze (np. prace biograficzne, akta urzędowe, pamiętniki osób trzecich, nekrologi i wspomnienia pośmiertne). Ustalenie istnienia źródeł jest fundamentem podjęcia badań. Wśród kategorii źródeł w badaniach historycznych wyszczególniono materiały źródłowe pisane czy też drukowane. Należą do nich między innymi wszelkie dokumenty, prasa, akta, roczniki, kroniki, pamiętniki, statuty, protokoły, księgi władz miejskich, księgi uposażeń. Uwzględniając podział źródeł na dokumenty publiczne (czasopisma, sprawozdania z zebrań) i dokumenty prywatne (dzienniki, listy, pamiętniki), badaniu poddałam znajdujące się w spuściźnie Strumiłły materiały związane z jego działalnością społeczną, polityczną, kulturalną: akta, pamiętniki (ich opublikowaną część), statuty Eleusis oraz protokoły posiedzeń organizacji, w których uczestniczył (głównie Eleusis i harcerstwa).

Historyk dysponuje wiedzą źródłową – pozyskaną ze źródeł oraz wiedzą pozaźródłową (wiedzą ogólną) – potoczną (płynącą z obserwacji współczesnego życia) i naukową (czerpaną z publikacji naukowych, literatury naukowej historycznej). Wiedza pozaźródłowa odgrywa istotną rolę w procesie badawczym i ułatwia jego prowadzenie (stanowi drogowskaz w poszukiwaniu źródeł i literatury, pomaga właściwie dobrać i sprecyzować tematykę badawczą, ukazuje, co zostało już opracowane, pozwala odróżnić sprawy istotne od drugorzędnych oraz pomaga wybrać metody badawcze).
W analizie danych zastosowałam metodę indukcyjną polegającą na ustalaniu faktów na podstawie bezpośrednich informacji płynących ze źródeł. Jeśli chodzi o sposoby analizy źródeł archiwalnych wykorzystywane w badaniach archiwalnych, to posłużyłam się metodami historyczno-ustrojową i historyczną. W obrębie pierwszej materiały archiwalne stanowiły dokumentację życia i działalności T. Strumiłły; archiwalia ukazały związki kompetencyjno-ustrojowe twórcy tej dokumentacji. Z metod historycznych skorzystałam z metody genealogicznej ułatwiającej ustalenie związków rodzinnych i poznanie faktów kulturalnych, religijnych, politycznych z życia biografowanej osoby. Zastosowałam też metodę recepcji. Wstępna recepcja treści pism archiwalnych była konieczna dla zidentyfikowania w nich działalności i koncepcji pedagogicznej Strumiłły. Potem kontekstem analiz była już tylko wiedza historyczna w najogólniejszym ujęciu, obejmująca udział Strumiłły w harcerstwie i stowarzyszeniu Eleusis do 1958 roku – roku jego śmierci.

Obecność metody biograficznej wynikała z tego, że w tych badaniach badacz uwikłany jest w pedagogiczną i historyczną interpretację dziejów osoby. Metoda biograficzna (jako metoda badań jakościowych) jest

[…] pewnym konglomeratem różnych innych metod badawczych łącznie z ich technikami, obejmującymi zwłaszcza analizę dokumentów, obserwację, metodę sondażu i metodę dialogową.

W ogólnym ujęciu polega ona na „[…] opisie i analizie przebiegu życia ludzkiego rozpatrywanego w kontekście określonego wycinka rzeczywistości społecznej”, a jej przedmiotem badań jest osoba. Metodę biograficzną określa się jako metodę dokumentów osobistych lub dokumentów ludzkich. Poza odtworzeniem faktów życiowych osoby badanej pozwala ona na ukazanie zdarzeń kluczowych, przełomowych w jej życiu.

Biorąc pod uwagę rodzaje biografii, w przypadku T. Strumiłły mamy do czynienia z biografią naukową, tematyczną, skupiającą się na jego działalności społeczno-organizacyjnej i poglądach pedagogicznych. Jako że czas w biografii naukowej narzuca określony jej porządek, narracja biograficzna jest uporządkowana chronologicznie, bieg życia Strumiłły jest wyrażony w konstrukcji czasoprzestrzennej. Opracowana biografia ukazuje również poglądy, plany i system wartości wybitnego pedagoga. Na drodze postępowania badawczego rozpoznałam epokę oraz teren geograficzny i społeczne działania Strumiłły. Ustaliłam podstawowe informacje biograficzne i przebieg edukacji. Kolejnym krokiem był przegląd dokonań osoby badanej w życiu dorosłym na płaszczyźnie zawodowej i społecznej.
Spośród wyłonionych w badaniach biograficznych źródeł przeanalizowałam życiorysy T. Strumiłły, które napisał, starając się o pracę na uczelni i przyjęcie do organizacji społecznych, wspomnienia o nim autorstwa współpracowników i znajomych oraz korespondencję, pozwalającą szeroko spojrzeć na jego dokonania. Analizie poddałam listy Strumiłły adresowane do członków związku Eleusis i harcerzy, przedstawicieli polskiego środowiska naukowego, przyjaciół i innych osób związanych z rodziną oraz listy urzędowe (zaliczane do źródeł dokumentowych) stanowiące najmniej liczną grupę w całej korespondencji. Przyjrzałam się też teczkom personalnym Strumiłły jako pracownika uczelni, będącym istotnym źródłem informacji z zakresu działalności pedagogicznej w badaniach biograficznych, opublikowanym fragmentom jego dzienników i jego artykułom. Cennym źródłem informacji w badaniach biograficznych są ponadto opracowania zawierające wiadomości o drodze życiowej i twórczości badanej osoby – przedmiotem analiz były tu na przykład fragmentarycznie opracowane życiorysy pedagoga w słownikach biograficznych.

Spośród sposobów opracowywania materiałów źródłowych w obrębie metody biograficznej wykorzystałam parafrazowanie socjonaukowe sprowadzające się do „[…] odtwarzania interpretacji rzeczywistości osób badanych na podstawie ich biografii bądź wypowiedzi”. W przypadku T. Strumiłły zrobiłam to na podstawie opublikowanych biografii (niepełnych). Z kolei jakościowa analiza treści dokumentów osobistych (w tym pisanych) pozwoliła wydobyć osobiste rysy badanej osoby i jej wewnętrzne przeżycia – tu przeanalizowałam listy Strumiłły oraz wydane fragmenty jego pamiętnika.

Z metod filozoficznych wykorzystałam metodę doksograficzną. Zgodnie z klasyfikacją Zbigniewa Kuderowicza metoda ta posłużyła do analizy i wyłowienia stosowanej przez Strumiłłę aparatury pojęciowej, umożliwiając ustalenie zakresu znaczeniowego używanych określeń.

W badaniach niezbędna była ponadto hermeneutyczna analiza tekstu, której zastosowanie zapewniło rozumiejący wgląd w teksty T. Strumiłły; pozwoliło na rozumienie istoty i sensu jego koncepcji pedagogicznej. Hermeneutyczna analiza tekstu uwzględnia konteksty historyczny i sytuacyjny, których brak metodzie doksograficznej, dlatego – jeśli tylko to możliwe – powinny one współwystępować. Hermeneutyka, nazywana też „teorią poznania tekstu”, służy reprodukcji koncepcji pedagogicznej, ale w sensie „[…] przeniesienia tego, co jest do powiedzenia, w perspektywę swego własnego mówienia”. W hermeneutycznym badaniu tekstu obowiązują pewne reguły, które można odnieść do poszczególnych faz pracy z tekstem. Po zgromadzeniu literatury i wstępnym zapoznaniu się z nią podzieliłam ją na części w drodze formułowania właściwych pytań (ogólnych i szczegółowych), ułatwiających dokładniejsze zrozumienie zagadnienia. Analizie hermeneutycznej poddałam przede wszystkim prace publikowane Strumiłły, te, które zawierały elementy jego autorskiej koncepcji wychowania. Interpretacja hermeneutyczna tekstu została dokonana z uwzględnieniem koła hermeneutycznego, co pozwoliło na dojście od rozumienia elementarnego do wyższego przez kilka poziomów analizy.

Na potrzeby scharakteryzowania myśli pedagogicznej T. Strumiłły, wraz z zarysem jego koncepcji wychowania i działalności społeczno-organizacyjnej, dokonałam rekonstrukcji i reinterpretacji spuścizny po nim, z wykorzystaniem autentycznych tekstów archiwalnych stanowiących podstawę moich badań. Rekonstrukcja łączyła się tu z reinterpretacją, ponieważ bez reinterpretacji, jak pisze Bogusław Śliwerski, nie jest możliwe przełożenie tekstu z języka autora na język badacza:
Studiując jakąś teorię wychowania, stajemy się jej interpretatorami, gdyż nie tylko reprodukujemy jej treść – to, co chciał autor powiedzieć – ale i sami działamy twórczo, wnosząc w interpretację swe własne założenia.

Badania nad spuścizną pedagogiczną T. Strumiłły ukazały, że literatura przedmiotu dotycząca prac naukowych tego pedagoga jest fragmentaryczna i powierzchowna. Dorobek naukowy, dokumenty z działalności w organizacjach młodzieżowych i publicystyka Strumiłły nie zostały dotychczas poddane badaniom pedagogicznym. Opracowania odnoszące się do dokonań tego autora wskazują na brak całościowych, syntetycznych prac naukowych o nim. Istniejące publikacje nie obejmują pełnej rekonstrukcji jego myśli pedagogicznej (ewentualnie autorskiej koncepcji wychowania), nie zawierają nawet kompletnego życiorysu z jakże istotnym dla historii wychowania wkładem w praktykę wychowawczą. Zaledwie niewielka część twórczości pedagogicznej Strumiłły pojawia się w artykułach i publikacjach na temat harcerstwa, a i tu jest fragmentaryczna. Szczątkowe informacje o życiu i działalności pedagoga można znaleźć w opracowaniach dotyczących skautingu i stowarzyszenia Eleusis oraz na stronach internetowych.

Uwzględniając podział archiwów, można wskazać, że spuścizna po T. Strumille znajduje się w:

archiwach państwowych: Polskiej Akademii Nauk Archiwum w Warszawie (APAN), Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu, Archiwum Narodowym w Krakowie (jest darem żony T. Strumiłły – Stefanii, która przekazała ją tam w 1977 roku), Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN), Archiwum Muzeum Harcerstwa w Warszawie (AH);
archiwach uczelnianych: Bibliotece Uniwersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie (BU KUL) (stanowi dar żony T. Strumiłły – Stefanii, która przekazała ją tam w 1977 roku), Archiwum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie (AKUL), Oddziale Rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej;
archiwach prywatnych: archiwum domowym pani Ewy Jaxy-Chamiec, archiwum domowym pana Jacka Illga, archiwum domowym pana Jerzego Illga, zasobach Stowarzyszenia Instytutu Strumiłły w Książniczkach.

Łącznie spuścizna T. Strumiłły w zbiorach archiwalnych liczy ponad 200 teczek. W zbiorach rodzinnych znajdują się również jego dzienniki. Materiały źródłowe dotyczące osoby Strumiłły liczą kilka tysięcy kartek różnego formatu. Można je podzielić na rękopisy i maszynopisy. Należą do nich: osobiste dzienniki, notatki (w tym notatki do przemówień i artykułów), listy, dokumenty urzędowe, zaproszenia oraz artykuły publikowane w czasopismach i publikacje zwarte. Wiele jest fotografii prezentujących działalność społeczną Strumiłły, głównie w harcerstwie i Eleusis. Tak liczne zbiory mogą dowodzić tego, że pedagog przykładał dużą wagę do gromadzenia takich materiałów dla przyszłych pokoleń.

Źródła odnoszące się do działalności społecznej T. Strumiłły świadczą o jego zaangażowaniu w rozwój i organizację harcerstwa i Eleusis. Są to: statuty i regulaminy, rozkazy, okólniki, rachunki, listy okrężne, a także sprawozdania i protokoły zjazdów. Dokumenty dotyczą również działalności pedagoga na rzecz walki z alkoholizmem. Wśród nich można wymienić rękopisy przemówień o wychowaniu bezalkoholowym, które wygłaszał na kongresach przeciwalkoholowych, notatki własne, kwestionariusze i zaproszenia.

W skład spuścizny naukowej T. Strumiłły wchodzą ponadto publikacje jego autorstwa: monografie i artykuły zamieszczone w czasopismach harcerskich, filozoficznych i pedagogicznych (ich rękopisy znajdują się w zbiorach archiwalnych). W wyniku własnej kwerendy, głównie archiwalnych roczników czasopism, udało mi się odtworzyć bibliografię publikacji Strumiłły liczącą 139 pozycji. Zadanie sporządzenia bibliografii wymagało kwerendy zasobów archiwalnych.
Materiały związane z twórczością naukową T. Strumiłły obejmują 20 teczek – są to streszczenia dzieł najważniejszych filozofów i koncepcji pedagogicznych, notatki i szkice jego wykładów (z filozofii, pedagogiki i psychologii) oraz notatki własne. W spuściźnie Strumiłły znajdują się również notatki, streszczenia, uwagi do przeczytanych dzieł literackich (w tym fragmenty jego przekładów i recenzji), oprócz tego zapiski, uwagi i notatki z historii harcerstwa. Obszerny materiał badawczy stanowi korespondencja osobista i naukowa Strumiłły prowadzona z członkami harcerstwa, aktywistami związku Eleusis, a także z wybitnymi osobistościami i innymi działaczami społecznymi. Korespondował między innymi ze Stanisławem Pigoniem, z którym łączyły go przyjaźń oraz członkostwo w Eleusis – wspierał go w życiowych rozterkach. Wiele jest kierowanych do niego zaproszeń (do udziału w spotkaniach i zjazdach, wygłoszenia referatów) i podziękowań. W zasobach archiwalnych znajdują się również materiały biograficzne Strumiłły, w tym jego teczka personalna jako pracownika uczelni.
Wobec ogromu dostępnych materiałów źródłowych dotyczących pracy pedagogicznej T. Strumiłły wskazane w bibliografii (w części „Opracowania”) publikacje zawierające wzmianki/informacje o nim należy uznać za szczątkowe, marginalne. Olbrzymia i różnorodna spuścizna po pedagogu wymaga uporządkowania i naukowego opracowania, zawiera bowiem oryginalną myśl pedagogiczną wdrażaną we współczesną autorowi praktykę pedagogiczną. Myśl ta – jako element polskiej kultury i tożsamości – jest istotna nie tylko z perspektywy historii wychowania. Może ona stanowić także ważny element współczesnego dyskursu pedagogicznego.

Przeprowadzone przeze mnie badania ukazują, że T. Strumiłło był jednym z wybitniejszych pedagogów okresu dwudziestolecia międzywojennego. Jego działalność społeczno-organizacyjna i myśl pedagogiczna niewątpliwie zasługują na obecność we współczesnym dyskursie pedagogicznym. Ważnym ich uzupełnieniem byłaby analiza dzienników Strumiłły, która mogłaby rzucić nowe światło na jego działalność społeczno-organizacyjną i poglądy. Wyniki badań nie pozwalają bowiem na jednoznaczne zakwalifikowanie Strumiłły do przedstawicieli pedagogiki katolickiej. Zagłębienie się w jego koncepcję pedagogiczną unaocznia jednak liczne odniesienia do Kościoła katolickiego, personalizmu, tomizmu i pedagogiki kultury.

Koncepcja pedagogiczna T. Strumiłły i jej opracowanie to ważny temat z zakresu historii wychowania, ukazujący bogactwo polskiej myśli pedagogicznej dwudziestolecia międzywojennego. Zawarta w niniejszej książce jej rekonstrukcja może również stanowić inspirację dla badaczy procesów wychowawczych i praktyków edukacyjnych.

*  *  *
Niniejsza publikacja jest pracą doktorską napisaną pod kierunkiem prof. dr hab. Janiny Kostkiewicz oraz promotor pomocniczej dr Dominiki Jagielskiej, obronioną w dniu 6 grudnia 2022 roku w Instytucie Pedagogiki na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Recenzentami pracy doktorskiej byli: prof. dr hab. Bogusław Śliwerski oraz dr hab. Marek Rembierz, prof. UŚ.

Zakres zmian w pracy doktorskiej, który został wprowadzony do niniejszej książki, dotyczył włączenia rozdziału metodologicznego do wstępu. Części empiryczna i teoretyczna nie podlegały zmianom.

Pragnę podziękować wszystkim, którzy pomogli mi w trakcie prowadzenia moich badań oraz przygotowywaniu pracy. Dziękuję promotorce prof. dr hab. Janinie Kostkiewicz za wskazanie ciekawych źrodeł, a także nieocenioną pomoc przy realizacji tematu badawczego i cenne uwagi dotyczące pracy. Składam wyrazy podziękowania za poświęcony czas i wszystkie ważne wskazówki dr Dominice Jagielskiej. Pracownikom archiwów i bibliotek, w których prowadziłam badania, dziękuję za pomoc w odnalezieniu materiałów źródłowych, ich udostępnienie oraz przydatne informacje. Słowa wdzięczności kieruję również do Najbliższych – mężowi dziękuję za cierpliwość i pomoc techniczną, a przyjaciołom za wsparcie.

Książka Justyny Legutko Myśl pedagogiczna Tadeusza Strumiłły… wypełnia lukę w dotychczasowym stanie wiedzy o bezapelacyjnie jednym z najwybitniejszych przedstawicieli chrześcijańskiej pedagogiki humanistycznej okresu dwudziestolecia międzywojennego, doktorze filozofii, Harcmistrzu Rzeczypospolitej. Zarówno we wspomnianym czasie, jak i w okresie dwóch totalitaryzmów Tadeusz Strumiłło wywarł ogromny wpływ na rozwój i jakość wychowawczą elit kadrowych powstałego na ziemiach polskich pod zaborami polskiego ruchu skautowego, a po odzyskaniu niepodległości – ruchu harcerskiego.

Dzięki wynikom badań dr J. Legutko powracamy do źródeł myśli, idei dr. Tadeusza Strumiłły, by je dogłębnie poznać, zrozumieć, poddać refleksji, a może i włączyć ponownie do rozwoju harcerskiej myśli i praktyki pedagogicznej w XXI wieku. […]

Wyjątkowym walorem niniejszej publikacji, świadczącym o jej oryginalności, jest osadzenie myśli bohatera w jakże adekwatnie rozpoznanych, a przecież silnie przenikających między sobą trzech nurtach antropologii filozoficznej i pedagogicznej oraz umocowanej w tradycji chrześcijańskiej koncepcji społeczeństwa, a mianowicie – neotomistycznej, personalistycznej i skautowej/harcerskiej. […] Na kartach opracowania przewija się również historia polskich uniwersytetów i placówek kształcenia nauczycieli, w których Strumiłło pracował lub z którymi współdziałał i wniósł do ich rozwoju własną cząstkę pracy twórczej i dydaktycznej […]. Tak znakomite studium biograficzne dr J. Legutko odsłania nie tylko wzrastanie wybitnego działacza, m.in. ruchu eleuzyńskiego oraz skautowego na ziemiach polskich pod zaborami, lecz także – dzięki jej wglądowi w niedostępne dla nas źródła archiwalne, w tym szczególnie w jego osobistą korespondencję – możemy poznać mechanizmy oraz procesy funkcjonowania tych ruchów wraz z towarzyszącymi im sporami ideowymi, kadrowymi czy organizacyjnymi.

Z recenzji prof. dr. hab. Bogusława Śliwerskiego, dhc. mult.

[…] dzięki bardzo szeroko przeprowadzonej kwerendzie archiwalnej książka stanowi wyśmienitą podstawę i inspirację do rozwijania dalszych badań dotyczących różnych aspektów myśli i aktywności Tadeusza Strumiłły ujmowanych w szeroko zakreślonym kontekście teoretycznym i społecznym […]. Dodać jednak od razu należy, że lektura studium wprawia w niejakie zakłopotanie, że po roku 1989 […] przez trzydzieści przeszło lat nie zbadano i nie opracowano dostępnych zasobów archiwalnych, że nie napisano wcześniej rozprawy lub nawet kilku o dziedzictwie intelektualnym Tadeusza Strumiłły, że nie toczą się ożywcze dyskusje i spory o recepcję tego dziedzictwa.

Z recenzji dr hab. Marka Rembierza, prof. UŚ