Niniejsza monografia wpisuje się w nurt naukowych rozważań nad swoistością dziecięcego procesu rozumienia, uzewnętrzniającego się w werbalnych i niewerbalnych wypowiedziach dzieci na temat wybranych obszarów rzeczywistości. W myśl stwierdzenia głoszącego, że wypowiedzi stanowią „znakomite zwierciadło, w którym przegląda się otaczająca dzieci rzeczywistość”, autorzy tekstów ukazują różne sposoby interpretowania świata przez dzieci w wieku szkolnym, które to sposoby zdeterminowane są przez przestrzeń, z którą dzieci wchodzą w bezpośrednie lub pośrednie relacje. Przedmiotem analizy są świat znaczeń konstruowanych przez dziecko, jak również badania z dziećmi, gdzie w uzewnętrznianiu świata mali ludzie uczestniczą sami – jako aktywne podmioty prezentujące własne doświadczenia, przeżycia, sposoby myślenia.

Autorzy tekstów zamieszczonych w niniejszej monografii podjęli próbę ukazania różnych aspektów procesu nadawania znaczeń przez dzieci oraz (z)rozumienia przez nie świata i jego wybranych elementów. Uwzględnienie dziecięcych sposobów interpretowania znaczeń w codziennej praktyce edukacyjnej pomaga małym ludziom rozumieć świat, wykorzystywać własny potencjał i możliwości, a także budować samoświadomość. W ten sposób tworzy się przestrzeń dla uczniowskiej autonomii w poznawaniu i rozumieniu świata. Nauczyciel pełni rolę architekta przestrzeni edukacyjnej klasy szkolnej, który stwarza dzieciom możliwość wypracowywania własnych strategii myślenia i procedur rozwiązywania problemów, budowania osobistych teorii i weryfikowania ich poprzez doświadczanie.

Monografia składa się z dwóch części. Pierwsza opisuje konteksty nadawania znaczeń, a druga jest próbą interpretacji dziecięcych znaczeń przez dorosłych badaczy.

W tekstach zamieszczonych w części pierwszej autorzy podjęli rozważania teoretyczne poświęcone problemom dotyczącym sposobów rekonstruowania dziecięcych procesów związanych z rozumieniem, kategoryzacją i wartościowaniem świata. Monika Miczka-Pajestka zajmuje się ustaleniem związków między możliwościami poznawczymi a oglądem i tworzeniem obrazu świata, jego rozumieniem i interpretowaniem w perspektywie hermeneutycznej, odwołując się przy tym do koncepcji Paula Ricoeura, Hansa-Georga Gadamera, Wilhelma Diltheya czy Friedricha W. Krona. W tym kontekście zarysowana zostaje wizja dziecka jako interpretatora – może jeszcze nie w pełni kompetentnego, ale otwartego i ciągle dopełniającego siatkę pojęciową. Autorka uzasadnia tezę głoszącą, że widzenie świata przez dziecko i jego możliwości interpretacyjne są zależne od szeroko rozumianej całości społecznych i kulturowych oddziaływań wpisanych w język.

Zagadnienie uniwersalizmu zjawisk kształtujących znaczenia pojęć, na podstawie których dzieci tworzą reprezentacje semantyczne oraz interpretują rzeczywistość, podejmuje w swoim opracowaniu Justyna Wojciechowska. Autorka podkreśla możliwe różnice w jakości doświadczeń – w zależności od uwarunkowań językowych i kulturowych społeczności posługujących się określonym językiem. Ważną rolę w procesie przyswajania znaczeń językowych badaczka przypisuje socjolingwistycznemu poziomowi otoczenia.

Odwołując się do koncepcji Emmi Pikler oraz Magdy Gerber, Katarzyna Sadowska i Marta Kędzia uzasadniają znaczenie niedyrektywności w procesie wspierania rozwoju dziecka do lat trzech, która jest odpowiedzią na jego realne potrzeby i możliwości. Niedyrektywność w prezentowanych analizach odnosi się do działań podejmowanych wobec dziecka, relacji z dzieckiem opartych na wzajemności, umiejętności podzielania wartości, uczuć, przekonań oraz celów z innymi ludźmi. Taki rodzaj relacji międzyludzkiej autorki uznają za sprzyjający rozwojowi autonomii, samodzielności oraz odpowiedzialności dziecka, a także za punkt wyjścia do budowania wśród wychowawców przekonania o kompetencjach dziecka w wieku żłobkowym.

Ewa Kochanowska wskazuje na rolę wspólnoty uczenia się w dziecięcym procesie nadawania znaczeń, rozpatrywanym jako sposób poznawania, odkrywania i przeżywania świata, w którym żyje dziecko. Autorka uzasadnia tezę, że wspólnota konstruktywistyczna – otwarta na dialog, twórcza, oparta na autonomii poznawczej członków, budująca odpowiedni klimat emocjonalny i kulturę przeżyć – ma szansę tworzyć optymalne warunki do konstruowania wiedzy i nadawania znaczeń przez dziecko w procesie uczenia się.

Problem klimatu społecznego i emocjonalnego jako warunku budowania odpowiedniej przestrzeni konstruowania znaczeń podejmuje w swoim tekście także Ewa Musiał. Autorka uzasadnia tezę głoszącą, że w procesie konstruowania znaczeń przez dziecko optymalny jest klimat koleżeńskich interakcji w aurze wzajemnego zrozumienia i akceptacji, dialogowego porozumienia się w grupie, w której członkowie darzą się szacunkiem i mogą liczyć na wzajemną pomoc. Warto wziąć te okoliczności pod uwagę, gdy ma się na celu aranżowanie warunków edukacyjnych, w których uczeń będzie konstruował swoją wiedzę, a nie biernie ją przyswajał.

Część druga monografii obejmuje teksty poświęcone interpretacji dziecięcego rozumienia uobecniającego się w werbalnych i pozawerbalnych wypowiedziach dzieci. Autorzy podejmują próby dotarcia do znaczeń wybranych pojęć i obszarów rzeczywistości z perspektywy dzieci. Prezentują wyniki badań nad dziecięcym rozumieniem pojęć i zagadnień z zakresu różnych przedmiotów i obszarów edukacji. Należy podkreślić, że badania ujęte są w różnych opcjach metodologicznych.

W tekście pt. Dziecko w kalejdoskopie wartości Alina Górniok-Naglik podejmuje problem pojmowania wartości i antywartości przez dzieci w wieku przedszkolnym. Koncepcja przedstawiona w artykule opiera się na dwóch podstawowych założeniach. Po pierwsze, należy zachować więź pomiędzy tym, co dziecko myśli na temat wartości, a tym, czego doświadcza, gdy podejmuje pewne działania w związku z tymi wartościami. Po drugie, badania nad wartościami i wartościowaniem, w przypadku małego dziecka, traktować należy nade wszystko jako klucz do poznania jego świata. Autorka analizuje i klasyfikuje sposoby definiowania przez dzieci wybranych wartości. 

Problematykę rozumienia wartości przez dzieci w kontekście badań własnych nad poziomem rozwoju moralnego dzieci 9- i 10-letnich, interpretowanego w kategoriach kompetencji moralnej, podejmuje Zbigniew Nowak. Jest ona rozumiana przez autora w duchu teorii semiotycznej – jako wiedza o wartościach, normach i wzorcach postępowania moralnego, która stanowi warunek konieczny, choć niewystarczający, świadomych moralnych zachowań dzieci. 

Kinga Kuszak prezentuje fragment szerzej zakrojonych badań nad rozumieniem pojęcia „wojna” przez uczniów starszych klas szkoły podstawowej. Badania autorki inspirowane są tekstem Franciszka Hinczera, nauczyciela szkoły podstawowej we Włocławku, który w 1918 roku zapytał swoich uczniów o stosunek do wojny. 

Zagadnienie współpracy z odwołaniem do modelu wpływu środowiska na rozwijającą się jednostkę według Frances D. Horowitz, społeczno-ekologicznej teorii rozwoju człowieka Urie Bronfenbrennera oraz koncepcji współpracy Michaela Tomasella przedstawia Anna Rybińska. Na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań w placówkach przedszkolnych autorka prezentuje różne sposoby rozumienia pojęcia współpracy, a także opinie dzieci na temat potrzeby jej podejmowania w środowisku społecznym. 

Alina Kalinowska-Iżykowska przedstawia wyniki badań nad potencjałem emancypacyjnym tkwiącym w treściach zamieszczonych w matematycznych podręcznikach dla klas początkowych. Jak podkreśla autorka, rodzaje proponowanej uczniom aktywności poznawczej, typów zadań matematycznych czy form pracy na lekcji mogą być wskaźnikiem emancypacyjnego wymiaru poznawczego edukacji matematycznej w pierwszym roku uczenia się w szkole. Analiza treści podręczników dotyczy między innymi możliwości samodzielnego decydowania i szukania własnych dróg przez uczniów, popełniania błędów i podmiotowego postrzegania dzieci.

W odpowiedzi na niepokojące wyniki ogólnopolskich badań nad rozumieniem mierzenia wielkości ciągłych oraz nad posługiwaniem się jednostkami pomiaru wśród uczniów edukacji wczesnoszkolnej Barbara Nawolska i Joanna Żądło-Treder proponują własne rozwiązania metodyczne. W kształtowaniu pojęcia miary niezwykle ważne znaczenie przypisują doświadczeniom dzieci w rozwiązywaniu różnorodnych praktycznych zadań, w tym zadań tekstowych o treści realistycznej. Dzięki temu wiedza zdobywana w toku doświadczeń ma szansę stać się wiedzą osobistą uczącego się dziecka. Brak doświadczeń skutkuje brakiem rozumienia pojęć i działań matematycznych.

Urszula Szuścik podkreśla wartość edukacyjną i artystyczną zajęć integrujących muzykę i plastykę, analizując przykładowe zajęcia muzyczno-plastyczne z udziałem dzieci w młodszym wieku szkolnym i studentów edukacji wczesnoszkolnej. Autorka omawia rozwój przeżycia estetycznego uczestników, wskazując na różnice i podobieństwa w zakresie muzycznej i plastycznej formy artystycznej.

Kolejne dwa teksty stanowią prezentację założeń teoretycznych i metodologicznych projektów badawczych dotyczących miejsca muzyki popularnej i klasycznej w formalnych praktykach edukacyjnych oraz sposobów percepcji wymienionych gatunków muzycznych przez dzieci.Marta Kondracka-Szala, odwołując się do założeń teorii socjokulturowej, prakseologicznej koncepcji edukacji muzycznej Davida Elliota i Thomasa Regelskiego oraz koncepcji open-earedness, przedstawia założenia projektu badawczego mającego na celu poznanie dziecięcego sposobu postrzegania, odczytywania muzyki popularnej obecnej w edukacji formalnej w przedszkolach w Polsce i USA. Z kolei Rafał Majzner przedmiotem swoich rozważań teoretycznych i odniesień do badań empirycznych czyni problem doświadczania muzyki klasycznej przez dziecko. Autor uzasadnia tezę głoszącą, że percepcja muzyki doskonali się i pogłębia w miarę wzrostu poziomu wrażliwości artystycznej i emocjonalnej. Kontakt z muzyką klasyczną kształci dyspozycje twórcze, emocjonalne i społeczne dzieci. Kluczową rolę w tych procesach odgrywa samo tworzenie uczniom warunków do doświadczania kontaktu z różnymi gatunkami muzycznymi, w tym także z muzyką klasyczną, i do przeżywania emocji z nią związanych.

Anna Mironiuk dokonuje krytycznej analizy założeń programowych i metodycznych edukacji plastycznej w przedszkolu, w której – w ocenie autorki – edukacja estetyczna jest utożsamiana z wykonywaniem prac plastycznych ukierunkowanych na rozwijanie funkcji motorycznych, a nie postawy estetycznej, zaś kontakty z wybranymi dziełami sztuki mają charakter incydentalny i instrumentalny. Podsumowaniem rozważań teoretycznych jest opis projektu działań badawczo-edukacyjnych opartych na podejściu mozaikowym, w ramach którego starsze przedszkolaki stają się uczestnikami sztuki abstrakcyjnej inspirowanej twórczością Katarzyny Kobro. Zaprezentowany przez autorkę projekt badawczy stanowi próbę poszukiwania dziecięcych interpretacji sztuki niefiguratywnej.

Agnieszka Janik przedstawia wyniki badań własnych osadzonych w paradygmacie interpretatywnym, opartych na strategii badań etnograficznych, strategii badań z dziećmi i podejściu mozaikowym. W artykule podejmuje refleksje o możliwościach dziecięcej zabawy stwarzanych na wybranych podwórkach Przedmieścia Oławskiego we Wrocławiu. Podwórka te charakteryzowały się ubogim wyposażeniem przestrzeni fizycznej oraz nieuprzywilejowaniem krajobrazu społeczno-kulturowego, co stanowiło istotny wątek w prowadzonych analizach. Na podstawie przeprowadzonych badań autorka stwierdza, że możliwości zabawy nie stwarzały w tych warunkach okazji do pełnego rozwoju dzieci.