Urbanek Arkadiusz

doktor nauk humanistycznych, adiunkt w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego. Absolwent studiów podyplomowych z zakresu prawa socjalnego i pracy z rodzinami. Ma doświadczenie w zarządzaniu gminnymi strukturami pomocy społecznej. Jego zainteresowania naukowe koncentrują się na zagadnieniach interwencji socjalnej oraz pedagogiki resocjalizacyjnej i penitencjarnej. Od kilku lat specjalizuje się w diagnozie sytuacji cudzoziemców w instytucjach penitencjarnych i wyzwań, które odmienność kulturowa osób osadzonych stawia przed systemem penitencjarnym. Autor czterech książek i kilkudziesięciu artykułów naukowych. Współorganizator cyklicznych konferencji międzynarodowych poświęconych dyskursom międzykulturowym i wielokulturowym we Wrocławiu. Współtwórca czasopisma naukowego „Multicultural Studies”.

Od kilkunastu lat trener współpracujący z personelem instytucji pomocy społecznej i funkcjonariuszami Służby Więziennej. Ekspert w Okręgowym Inspektoracie Służby Więziennej we Wrocławiu w zakresie oddziaływań resocjalizacyjnych prowadzonych w dolnośląskich instytucjach penitencjarnych.

Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wstęp   

Część I 

Rozdział 1. Różnorodność kulturowa populacji więziennej 

1.1. Polityka karna i penitencjarna wobec skazanych cudzoziemców w Polsce i Unii Europejskiej 

1.2. Organizacyjne i kulturowe trudności wykonywania kary pozbawienia wolności wobec cudzoziemców

Rozdział 2. System penitencjarny wobec wyzwań wielokulturowości 

2.1. Przestrzenie uobecniania się różnorodności kulturowej w systemie penitencjarnym

  2.2. Edukacja wielokulturowa w systemie penitencjarnym

2.3. Edukacja międzykulturowa a kultura organizacyjna systemu penitencjarnego

Rozdział 3. Strukturalny model funkcjonowania systemu penitencjarnego  

3.1. Prawa regulujące funkcjonowanie systemu

3.2. Reguły wprowadzania zmiany do struktury systemu 

Rozdział 4. Problemy praktyki wykonywania kary pozbawienia wolności wobec skazanych muzułmanów

4.1. Islamofobia medialna a potencjalne konflikty w relacjach między kulturami 

4.2. Różnorodność obrzędów skazanych muzułmanów w kontekście jakości warunków odbywania kary

4.3. Dieta jako wyraz prawa do manifestowania odmienności religijnej osadzonego muzułmanina

4.4. Relacje społeczne w świecie muzułmańskim a problem interakcji z funkcjonariuszkami

Część II 

Rozdział 5. Metodologiczne założenia badań triangulacyjnych, diagnozujących reagowanie systemu penitencjarnego na wyzwania wielokulturowości

5.1. Rola badań triangulacyjnych w diagnozie relacji kulturowych 

5.1.1. Cele i problemy badań własnych 

5.1.2. Triangulacyjny wymiar metodyki prowadzenia badań  

5.1.3. Systematyzowanie danych źródłowych w konwencji teorii ugruntowanej

5.1.4. Użyteczność założeń teorii ugruntowanej w kategoryzacji danych źródłowych 

5.1.5. Dobór przypadków i ich porównywanie

5.1.6. Metody kwantyfikacji danych jakościowych

5.2. Pragmatyka więzienna wobec oczekiwań wynikających z odmienności kulturowej skazanych muzułmanów

5.2.1. Reagowanie na sporne relacje między skazanymi w kontekście stereotypów postrzegania muzułmanina

5.2.2. Postrzeganie etnicznych różnic zachowań prezentowanych w zuniformizowanych warunkach więziennych 

5.2.3. Dieta i żywność halal a warunki wykonywania kary 

5.2.4. Relacje interpersonalne mężczyzn muzułmanów z funkcjonariuszkami w toku czynności służbowych 

Rozdział 6. Przestrzenie uobecniania się zróżnicowania kulturowego w systemie penitencjarnym 

6.1. Relacja między wykonawcami kary a mniejszością, czyli skazanymi muzułmanami

6.2. Wymiary aktywności funkcjonariuszy penitencjarnych wobec potrzeb kulturowych mniejszości 

6.3. Edukacja wielokulturowa i międzykulturowa wsparciem dla praktyki penitencjarnej

Rozdział 7. W kierunku strategii uwrażliwiania w edukacji wielokulturoweji międzykulturowej 

7.1. Proponowane założenia uwrażliwiającej strategii edukacji wielokulturowej i międzykulturowej

7.2. Cele edukacji wielokulturowej i międzykulturowej dla penitencjarystyki

7.3. Metodyczne aspekty programu edukacyjnego 

Bibliografia 

Indeks nazwisk

Aneks 

Wstęp

Obecność cudzoziemców w polskich aresztach śledczych i zakładach karnych zaczęto dostrzegać właściwie od początku lat 90. XX wieku. Jakościowo nową grupę osób tymczasowo aresztowanych i skazanych w dużej mierze stanowią obywatele państw europejskich, reprezentujący podobne kanony kulturowe, jednak szczególna jej część to obywatele krajów kultury muzułmańskiej, chińskiej, indyjskiej. Ich odmienność kulturowa wyróżnia się na tle europejskich standardów, ale równocześnie ich obecność stymuluje do refleksji nad funkcjonalnością nowoczesnego systemu penitencjarnego. Odmienność ta, nawet jeśli ogranicza się do wąskiej liczebnie grupy, dla organizacji systemu penitencjarnego stanowi wyzwanie, dostrzegane zarówno przez praktyków, jak i badaczy zagadnień pedagogiki penitencjarnej. Nowa jakościowo grupa osób odmiennych kulturowo jest definiowana przez trzy właściwości, dzięki którym można ją wyodrębnić i opisać. Są to: a) właściwości deskryptywne, na ogół zewnętrzne i obserwowalne; b) właściwości autoidentyfikacyjne, czyli kategorie wewnętrzne, dzięki którym jednostka może sama siebie definiować; c) właściwości adaptacyjne, konstytuujące osobiste postawy jednostki wobec otoczenia kulturowego większości.

Wokół zagadnień wielokulturowości od niemal 30 lat narastają wyzwania, którym musi sprostać współczesny system penitencjarny, do czego powinny posłużyć zarówno gruntowne badania naukowe, jak i praktyczne propozycje dotyczące możliwości spełnienia nowych oczekiwań. W przypadku wyzwania badawczego podjętego w niniejszej publikacji w centrum uwagi znalazła się grupa skazanych muzułmanów, jako szczególna reprezentacja szerzej rozumianej grupy cudzoziemców. Otóż takie zawężenie wynika z czterech niezmiernie istotnych przesłanek. Pierwszą z nich jest specyfika odmienności ich kultury i obyczajowości, jaskrawo różnych od europejskich. Jeżeli w systemie penitencjarnym zaistnieją pewne perturbacje w wykonywaniu kary, to będą one dotykały najczęściej właśnie tych zjawisk, które są niestandardowe. Kolejną przesłanką jest złożony charakter odmienności religijnej tych skazanych, ponieważ w przypadku muzułmanów islam odnosi się do różnych sfer życia, a nie tylko do praktyki modlitwy czy obrządku. W ramach polskiego systemu penitencjarnego działają przepisy prawa chroniące swobody religijne, ale różne są poglądy na ich zasięg i znaczenie w codziennej pragmatyce więziennej, szczególnie jeśli wyznanie oddziałuje na wiele sfer aktywności i nie można go zawężać tylko do modlitwy. Trzecią przesłanką uzasadniającą koncentrację badań na mniejszości muzułmanów jest ich tożsamość, czyli wewnętrzny „rdzeń”, o wiele mniej plastyczny niż w przypadku skazanych obywateli krajów europejskich. Jak wskazują przykłady muzułmanów pochodzących z Kaukazu odbywających wyroki w polskich więzieniach, nie poddają się oni presji większości, aby rezygnować ze swych kulturowych zachowań i się uniformizować. Dla systemu penitencjarnego są grupą trudną, ponieważ akcentują swoją odrębność, a w konsekwencji wywołują reakcje podsystemów zaangażowanych w wykonywanie kary. Ostatnią przesłanką przemawiającą za koncentracją na sytuacji muzułmanów w aresztach i więzieniach są obecne realia społeczne. Procesy migracyjne dotyczą przede wszystkim fali migrantów ze świata islamu, wywołując we wszystkich krajach europejskich perturbacje, takie jak terroryzm czy izolacja enklaw muzułmańskich. Z drugiej strony obnażają braki systemowe w zakresie kontroli migracji, procesów integracji czy kształtowania skutecznego systemu bezpieczeństwa publicznego i wewnętrznego. To powoduje, że obecność wyznawców islamu, dodatkowo z różnych części świata muzułmańskiego, wyzwala wciąż nowe wyzwania dla systemu penitencjarnego, także w Polsce. Dochodzi do wyjątkowo interesującego naukowo zjawiska, kiedy system penitencjarny i jego ugruntowana kultura organizacyjna zmieniają się pod naciskiem odmienności kulturowej skazanych.

Prowadzone badania realizują zadania diagnostyczne i implementacyjne, łącząc wyniki analiz z kreacją strategii i metodyki procesów edukacji, możliwych do adaptacji do systemu penitencjarnego. Taka konwencja badań systemowych koncentruje się wokół eksploracji kultury organizacyjnej systemu, uwzględniając jej poziomy, podsystemy i reguły funkcjonalności. Suma podsystemów kształtuje jakość kultury organizacyjnej, która istnieje w systemie po to, aby wskazywać sposoby i kierunki rozwiązywania określonych trudności, a w badanym przypadku problemem jest reagowanie na wyzwania odmienności kulturowej skazanych. Zaprezentowane rozważania naukowe zmierzają w kierunku eksploracji podsystemów o dualnym charakterze. Analizowano podsystemy probabilistyczne, czyli cele realizowane przez system i aktywność personelu, oraz podsystemy deterministyczne, czyli reguły prawa penitencjarnego i rozwiązania organizacyjne. Niniejsza monografia prezentuje wyniki badań dotyczących fragmentu kultury organizacyjnej systemu penitencjarnego, pokazując, jak reaguje ona na wyzwania stawiane przez odmienność kulturową skazanych.

Katalog werbalizowanych wyzwań, które pojawiają się przed systemem penitencjarnym, ma charakter wielopoziomowy, ponieważ dotyczy różnych podsystemów kształtujących kulturę organizacyjną. Wśród oczekiwań wobec personelu więziennego znalazły się:

1.    Konieczność zdefiniowania (nazwania, dookreślenia) relacji zachodzącej pomiędzy spotykającymi się w przestrzeni penitencjarnej zróżnicowanymi kulturowo uczestnikami.
2.    Określenie przestrzeni do pracy penitencjarnej z przedstawicielami odmiennej kultury.
3.    Uświadomienie motywacji do pracy penitencjarnej z osobami odmiennymi kulturowo. 

Odpowiadając na tak sformułowane wyzwania, należy docierać do danych empirycznych, które pozwolą określić panujące w systemie tendencje do reagowania na obecność skazanych muzułmanów. Jest to próba odejścia od deklaratywnych reguł postępowania na rzecz ochrony odmienności kulturowej i swobód religijnych. Konieczne staje się zbadanie tej części kultury organizacyjnej systemu, która nie jest bezpośrednio obserwowalna czy opisana w dokumentach. Najważniejsze okazuje się dotarcie do osobistych poglądów personelu więziennego, które nie tylko definiują ich relacje z odmiennością, lecz także wyrażają chęć i determinację do respektowania tych zasad, które są formalnie deklarowane. Sposoby reagowania funkcjonariuszy na wyzwania wiążące się z odmiennością kulturową skazanych, a szczególnie muzułmanów, będą oscylowały między skrajnościami. Już na poziomie wstępnego rozpoznania problemu można przewidywać, że personel będzie przyjmował postawy wrogie, takie jak: przyzwolenie na dominację głównego nurtu kultury większości, preferowanie presji do uniformizacji mniejszości, która musi podporządkować się standardom kultury i obyczajowości większości, korzystanie z totalnych warunków więziennych w celu ograniczania możliwości reagowania na wyzwania wielokulturowości. Z drugiej strony będą to także stanowiska akceptujące różnorodność potrzeb i sposobów ich realizacji, np. ciekawość, zainteresowanie źródłami odrębności, dostrzeganie synergii we wzajemnych relacjach, uleganie oczekiwaniom odmienności. Problemem prowadzonych badań jest to, aby określić częstotliwość i popularność poszczególnych sposobów reagowania na wyzwania wielokulturowości, ponieważ jest to częściowy obraz kultury organizacyjnej systemu w tym zakresie.

Wśród wyzwań stawianych przed edukacją kształtującą kompetencje kulturowe funkcjonariuszy znalazły się:

1.    Sformułowanie teleologii i metodyki edukacji wielokulturowej oraz międzykulturowej jako strategii zmiany w kulturze organizacyjnej systemu penitencjarnego.
2.    Ocena strategii i sposobów wprowadzania zmiany do kultury organizacyjnej systemu, przy uwzględnieniu uwarunkowań prawno-organizacyjnych i postrzegania wielokulturowości przez personel więzienny.
3.    Sprecyzowanie kierunków działania edukacyjnego i organizacyjnego w celu zmiany kultury organizacyjnej systemu penitencjarnego w taki sposób, aby zwiększyć funkcjonalność systemu reagującego na wyzwania wywołane wielokulturowością skazanych.

Koncepcja zrealizowanych badań diagnostycznych bierze pod uwagę dwa obszary naukowej eksploracji, podejmując zagadnienia teoretyczne i praktyczne. Przedstawiony zakres dociekań teoretycznych zasadniczo obejmuje dwa aspekty. Jeden z nich dotyczy podsystemu organizacyjnego, skupiając się na zagadnieniach prawa penitencjarnego, ochrony odmienności kulturowej i tożsamości osób pozbawionych wolności. Drugi aspekt teoretycznej analizy koncentruje się na źródłach różnorodności, wskazując na kulturowe i religijne konteksty odmiennych obyczajów, rytuałów, zachowań społecznych, które ugruntowuje wiedza o islamie i kulturze muzułmańskiej. Podbudowa teoretyczna stanowi podstawę do obserwacji sposobów reagowania personelu więziennego na wyzwania odmienności kulturowej skazanych. Wymiar praktyczny analiz wiąże się z wypracowaniem założeń modelu edukacji wielokulturowej i międzykulturowej, wykorzystywanego do inicjowania procesu zmiany w kulturze organizacyjnej systemu. Na podstawie wyników badań diagnostycznych opracowano zarys modelu edukacyjnego, który opowiada się za konkretną strategią edukacyjną dla penitencjarystyki oraz prezentuje aspekty teleologiczne i metodyczne. Rezultaty badań wśród funkcjonariuszy więziennych umożliwiły odpowiedź na wyzwania, które stoją przed systemem, ale co ważniejsze – wskazują na szansę zaistnienia edukacji wielokulturowej i międzykulturowej w organizacji.

Przestrzeń więzienna jako miejsce spotkania różnorodnych kultur niewątpliwie jest interesująca naukowo, dlatego niniejsza monografia stawia sobie za cel prezentację gruntownych badań diagnostycznych. Podjęta problematyka okazuje się również bardzo aktualna pod względem społecznym – jest pełna konfrontacji, wątpliwości i już na wstępie daje poczucie swego rodzaju niepewności. Opinie personelu więziennego dotyczące przestrzeni instytucji totalnej mogą zaskakiwać Czytelnika – pokazują one, że obraz wielokulturowych relacji w warunkach penitencjarnych może różnić się od obserwowanego w środowiskach otwartych. Wnioski z badań pozwalają sądzić, że temperatura emocji wywołanych zderzaniem respondentów z oczekiwaniami odmienności kulturowej z pewnością jest tak samo wysoka jak w codziennych realiach społecznych. [...]