Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wprowadzenie (Artur Fabiś)

U nas w Polsce żyją jeszcze ludzie, którzy pamiętają, jak to jest, gdy po ulicach jeżdżą czołgi. O przekazie epistolarnym Polek i Polaków skierowanym do doświadczających konfliktu zbrojnego Ukrainek i Ukraińców – kontekst historyczno-społeczny (Agnieszka Sitko, Barbara Zaremba-Żółtek, Artur Fabiś)       

No myślę, że to była taka potrzeba chwili –  o tym, komu i dlaczego pomagają Polki i Polacy w kryzysie wojennym. Narracje osób goszczących w swoich domach uchodźczynie i uchodźców z Ukrainy (Rafał Chrzan, Anna Duraj, Sandra Kempa, Lidia Młodowiec)

Takie doświadczenie, myślę, takiego życia innego, troszkę innej kultury też. O wspólnie spędzonym czasie i edukacyjnym wymiarze codzienności Ukrainek i Ukraińców goszczących w Polsce w narracjach osób przyjmujących (Rafał Chrzan, Anna Duraj, Sandra Kempa, Lidia Młodowiec)

Życie toczy się dalej, trzeba pracować, uczyć się. Przez rok przyzwyczailiśmy się do takiego życia. O codzienności ukraińskich uchodźczyń po roku od wybuchu wojny (Dagmara Górecka, Alina Szweda, Barbara Tkocz)

Trudno odnaleźć się w świecie, w którym nie ma się korzeni. O trudnościach i niepowodzeniach w integracji ukraińskich migrantek ze społeczeństwem polskim na przykładzie grupy migrantek przebywających na Podbeskidziu (Robert Mentel)

Dzieci powinny mieć dzieciństwo bez wojny. O traumie wojennej, czyli o trajektorii cierpienia ukraińskich dzieci w obliczu emigracji. Perspektywa matek (Anna Duraj, Joanna Kajko-Rykalska)

Zdecydowałam się działać, bo po prostu tak należy. Nie można przejść niewzruszonym obok ludzkiego cierpienia. O motywacjach i znaczeniu pomagania Ukrainkom i Ukraińcom po ataku Rosjan na Ukrainę (Amelia Plaskura, Dorota Augustyn, Aleksandra Musielak)

Zakończenie. Wojna, pokój i migracja w narracjach – wgląd w materiały źródłowe (Artur Fabiś)

Wprowadzenie

Przystanek Polska to miejsce, w którym spotykają się dwa narody: gospodarzami są Polki i Polacy, a goście pochodzą zza wschodniej granicy – z Ukrainy. Czas, w którym się spotykają, naznaczony jest przede wszystkim cierpieniem wywołanym wojną, trwającą nadspodziewanie długo – i choć miejsce spotkania stanowi tylko przystanek, to zanurzenie się w polskości staje się coraz wyraźniej konieczną oczywistością zakorzenianą w codzienności. To zawieszenie, w jakim znaleźli się uchodźcy i uchodźczynie z Ukrainy, sprawia, że korzystają oni z pomocy udzielanej im przez życzliwych sąsiadów, ale jednocześnie ich myśli nie dają się oderwać od Ukrainy – ojczyzny, za którą walczą pozostawieni w niej mężczyźni, w której pozostali ludzie starzy, niewidzący możliwości opuszczenia ojcowizny, bliscy, sąsiedzi, w której pozostały zwierzęta, splądrowane już domy, zniszczone miejsca znaczące. Ta sytuacja kryzysu człowieczeństwa, jaką jest bez wątpienia wojna naznaczona bezsensownymi mordami, niewyobrażalną brutalnością czy bestialskim okrucieństwem, uruchamia jednocześnie refleksję nad kondycją ludzką. Staje się nie tylko filozoficznym pytaniem o to, dokąd zmierza człowiek, ale także – dla badaczy społecznych – pytaniem o to, kim jesteśmy teraz i jak się nawzajem postrzegamy, jak radzimy sobie z kryzysami i jakie ponosimy porażki czy w końcu – jak cierpimy i jak sobie w tym cierpieniu pomagamy.

Wokół tych pytań koncentrują się refleksje autorek i autorów poszczególnych rozdziałów tej książki. A są nimi młode badaczki i młodzi badacze, wrażliwi na ludzką krzywdę, pragnący zrozumieć społeczne, kulturowe i psychologiczne konteksty szeroko rozumianych relacji międzyludzkich, a ściślej – relacji między dwoma narodami: polskim i ukraińskim. Z tej potrzeby zrodził się pomysł, by z wykorzystaniem jakościowych strategii badawczych podjąć w sposób niezwykle różnorodny metodologicznie i z interdyscyplinarnej perspektywy trudną tematykę badawczą – przyjrzeć się sytuacji kryzysu migracyjnego wywołanego wojną. Oryginalność i heterogeniczność metodologiczna zebranych tekstów przejawia się wykorzystaniem nie tylko różnych typów wywiadów, jako jednej z podstawowych metod badań jakościowych, ale także rzadziej używanych metod, takich jak analiza testów wywołanych czy analiza listów. Dzięki temu każdy rozdział – choć stanowi odrębną jednostkę i można wybiórczo oddać się jego lekturze – jest częścią składową całości. Poszczególne rozdziały tworzą różnorodny treściowo zbiór o spójnej tematyce, przedstawiony w zróżnicowanej optyce kalejdoskopu stworzonego z wielobarwnych szkiełek o zabarwieniu psychologicznym, pedagogicznym, socjologicznym, historycznym i w innych odcieniach.

Książkę otwiera tekst „U nas w Polsce żyją jeszcze ludzie, którzy pamiętają, jak to jest, gdy po ulicach jeżdżą czołgi”. O przekazie epistolarnym Polek i Polaków skierowanym do doświadczających konfliktu zbrojnego Ukrainek i Ukraińców – kontekst historyczno-społeczny wprowadzający, przygotowujący Czytelnika do wejścia w świat naznaczony konfliktem zbrojnym, gdzie codziennie doświadcza się cierpienia, traum, śmierci. Polska stała się krajem sąsiadującym z okupowanymi terytoriami. Wplątana w kolejny konflikt, cierpliwie i ze zrozumieniem inspirowanym własną martyrologią, mierzy się z bestialstwem wojny, okazując wielowymiarowe wsparcie dla narodu ukraińskiego. Jednocześnie nieustanne pushbacki na granicy z Białorusią pokazują ciemną stronę konfrontacji z migrantami. Trudno więc oczekiwać otwarcia się na ogromną falę emigrantów z Ukrainy. Polska i Ukraina mają przecież wspólną historię, nawet tę najnowszą, usłaną bratobójczymi walkami, okrucieństwem, niedomówieniami, o czym piszą autorzy pierwszego rozdziału (Agnieszka Sitko, Barbara Zaremba-Żółtek, Artur Fabiś), wskazując na kilka spornych kwestii współistnienia obu narodów. A jednak w analizie przekazu epistolarnego, bo to listy od Polek i Polaków do Ukrainek i Ukraińców stanowiły materiał badawczy, wyłania się obraz Polki i Polaka, którzy przede wszystkim rozumieją swojego ukraińskiego pobratymca, wspierają go, deklarują pomoc i jedność w walce z odwiecznym wrogiem – Rosją.

Cóż zatem się dzieje, że pomoc, wsparcie, współodczuwanie przekraczają sferę deklaratywności i uchodźczynie z Ukrainy wraz ze swoimi dziećmi odnajdują miejsce w domach polskich rodzin, doświadczając ciepłego przyjęcia? O motywy pomocy uchodźczyniom i ich dzieciom zapytali autorzy kolejnego tekstu pt. „No myślę, że to była taka potrzeba chwili” – o tym, komu i dlaczego pomagają Polki i Polacy w kryzysie wojennym. Narracje osób goszczących w swoich domach uchodźczynie i uchodźców z Ukrainy (Rafał Chrzan, Anna Duraj, Sandra Kempa, Lidia Młodowiec). Wyłania się z niego obraz ludzi empatycznych, wrażliwych na cierpienie, religijnych, dla których nakaz pomagania drugiemu człowiekowi w trudach życiowych jest wewnętrznym imperatywem. Ich doświadczenia długotrwałych relacji z osobami przybyłymi w gościnę budują obraz Ukrainek i ich dzieci – różny od polskiego, czasem niezrozumiały, ale jednocześnie naznaczony pracowitością, wdzięcznością, chęcią usamodzielnienia się osamotnionych kobiet i ich dzieci.

Ci sami autorzy w wywiadach z osobami przyjmującymi ukraińskich gości próbują dokonać analizy relacji, jakie kształtują się podczas codziennego funkcjonowania połączonych nagle rodzin o innym pochodzeniu, języku i kulturze, dostrzegając w tym doświadczeniu nie tylko niezwykłą wymianę wartości, ale także wywołany właśnie tą różnorodnością proces wzajemnego uczenia się. Tekst „Takie doświadczenie, myślę, takiego życia innego, troszkę innej kultury też”. O wspólnie spędzonym czasie i edukacyjnym wymiarze codzienności Ukrainek i Ukraińców goszczących w Polsce w narracjach osób przyjmujących odkrywa codzienność rodzin organizujących sobie dzień za dniem, ale też świętujących razem i odpoczywających. To z dystansem naszkicowany obraz, w którym pośród dominującej życzliwości, zrozumienia i wsparcia pojawiają się także szarości życia, a nawet nieporozumienia, bezradność, rozczarowania, których uniknąć się nie da.

Wojna w Ukrainie trwa dłużej niż przewidywał agresor, co stanowi także zaskoczenie dla migrantów. Trwają oni niejako w zawieszeniu, stale będąc gośćmi, a jednak wciąż cząstką siebie pozostając w Ukrainie i bezgranicznie, ponadczasowo tęskniąc za swoim domem. Jak więc wygląda codzienność Ukrainek po roku ich pobytu w Polsce, jak jej doświadczają, jakie znaczenia nadają codziennym radościom i jak sobie radzą z trudami? Swobodne narracje ukraińskich kobiet pozwoliły autorkom kolejnego tekstu (Dagmara Górecka, Alina Szweda i Barbara Tkocz) poznać ich codzienne życie, bo o tym traktuje kolejny artykuł pt. „Życie toczy się dalej, trzeba pracować, uczyć się. Przez rok przyzwyczailiśmy się do takiego życia”. O codzienności ukraińskich uchodźczyń po roku od wybuchu wojny. Życie migrantek ulega pewnej stabilizacji, są pewne sukcesy dzieci czy w pracy, choć ciągle brakuje finansów, a język – choć zrozumiały, jest ciągle przeszkodą w codziennym funkcjonowaniu; i jeszcze ta tęsknota za domem, niepokój o bliskich, samotność, które wcale nie odpuszczają.

Zresztą integracja ze społeczeństwem polskim nie jest łatwa i pełna jest niepowodzeń oraz trudności. W pogłębionych wywiadach Ukrainki opowiadają o niskim poczuciu własnej wartości, niezadowoleniu z siebie i ciągłych problemach w konfrontacji z innymi. Demony przeszłości nie ułatwiają planowania własnej przyszłości – szczególnie gdy nie ma się poczucia wpływu na jej przebieg. Negatywne myśli blokują rozwój, demotywują, choć pomoc z zewnątrz jest widoczna i doceniana. Taką psychologiczną perspektywę trudności w integracji nakreślił Robert Mentel, autor rozdziału „Trudno odnaleźć się w świecie, w którym nie ma się korzeni”. O trudnościach i niepowodzeniach w integracji ukraińskich migrantek ze społeczeństwem polskim na przykładzie grupy migrantek przebywających na Podbeskidziu.

Choć w wielu analizowanych narracjach eksponuje się sukcesy ukraińskich dzieci, które są wielką radością uchodźczyń i uchodźców, to głębsza analiza pisemnych narracji kobiet przybyłych do Polski z Ukrainy wskazuje na ogrom cierpienia dzieci i ich samych – matek. Trajektoria cierpienia rozpoczyna się dramatem koszmaru wojennego, a kończy na konieczności przystosowania się do nowej rzeczywistości – bez ojczyzny, bliskich i nadziei na szybki powrót. Taką perspektywę matek szkicują Anna Duraj i Joanna Kajko-Rykalska, autorki rozdziału pt. „Dzieci powinny mieć dzieciństwo bez wojny”. O traumie wojennej, czyli o trajektorii cierpienia ukraińskich dzieci w obliczu emigracji. Perspektywa matek. Zestawienie tekstów badawczych w niniejszej książce zamyka rozdział o trudach pomagania ofiarom wojny. W kontekście setek śmierci wolontariuszy zaangażowanych w pomoc potrzebującym w Syrii, Palestynie czy Ukrainie, w tym także Polaka – przedstawienie aktywności polskich wolontariuszy nabiera nowego znaczenia. Autorki tekstu pt. „Zdecydowałam się działać, bo po prostu tak należy. Nie można przejść niewzruszonym obok ludzkiego cierpienia”. O motywacjach i znaczeniu pomagania Ukrainkom i Ukraińcom po ataku Rosjan na Ukrainę (Amelia Plaskura, Dorota Augustyn, Aleksandra Musielak) przeprowadziły wywiady z wolontariuszami działającymi w Ukrainie i w Polsce, by odpowiedzieć na pytanie o znaczenie, jakie narratorzy nadają swojej aktywności wolontariackiej.

Wolontariuszki i wolontariusze swoją silną potrzebę działania na rzecz innych pogodzić muszą z pracą zawodową, niejednokrotnie wykorzystując własne kompetencje i relacje zawodowe do działań wolontariackich. Ale pomaganie to także spotkania ludźmi, satysfakcja i radość – może ono być również przejawem buntu i niezgody wobec zła. Wolontariat może także stać się sposobem na życie, odskocznią, dowartościowaniem siebie czy metodą radzenia sobie z własnymi problemami. Zgromadzone w książce teksty badawcze, zorientowane jakościowo, przedstawiają mozaikę ludzkich postaw, emocji, aktywności, refleksji, trosk, których źródłem jest koszmar wojny – sytuacja graniczna, w jakiej znalazł się naród ukraiński. Polski akcent, czy nawet realny i znaczący udział Polek i Polaków w łagodzeniu skutków wojennej zawieruchy sąsiedniego narodu, znalazł więc także swoje miejsce w aktywności badawczej, czego efektem jest przekazana do rąk Czytelnika publikacja. Pomocniczy materiał zamieszczony w zakończeniu stanowi próbkę oryginalnych źródeł analizy, prawdziwych listów, wypowiedzi czy fragmentów wywiadów. Może on stać się dodatkowym źródłem refleksji nad prezentowaną w książce tematyką, może być także inspiracją do dalszej eksploracji podjętych zagadnień.

Monografia stanowi aktualny i ważny głos w dyskusji nad niezwykle istotnym dla współczesnej Europy zjawiskiem kryzysu migracyjnego wywołanego agresją rosyjską na Ukrainę. To wielokontekstowa i interdyscyplinarna refleksja dotycząca sytuacji uchodźców wojennych i postaw Polaków wobec tego społeczno-kulturowego fenomenu. […]

Teksty składające się na książkę tworzą wielowarstwowy obraz ukazany z różnych perspektyw: pedagogicznej, psychologicznej, socjologicznej i historycznej, dając pogłębiony ogląd tego zjawiska. […]

Książka jest wartościowa nie tylko dla teorii pedagogicznej, ale także – przede wszystkim – dla praktyki edukacyjnej i polityki oświatowej. Może ona stanowić cenne i pogłębione źródło wiedzy dla studentów, nauczycieli, wolontariuszy, jak również dla twórców programów edukacji wielokulturowej i organizatorów pomocy humanitarnej. Ponadto w obszernych fragmentach, zgodnie z istotą metody biograficznej, autorzy oddają głos jej bohaterom, wpisując się w ideę historii i nauki inkluzywnej. To jednocześnie opowieść głęboko prawdziwa, pełna lęków, rozczarowania i wątpliwości doświadczanych zarówno przez uchodźców, jak i przez pomagających im polskich wolontariuszy. Ważnym tłem rozważań jest złożona i momentami trudna historia stosunków polsko-ukraińskich. Z kart książki wyłania się opowieść o zwykłych, a jednak wyjątkowych ludziach, pełna nadziei, pasji i optymizmu. Szczególnie wartościowe jest ukazanie głębokiego humanizmu oraz sposobów radzenia sobie z sytuacją kryzysową, jak również szukanie sensu i siły w najtrudniejszych doświadczeniach. […]

Mimo coraz częściej pojawiających się prac z tej dziedziny badawczej wciąż jeszcze istnieją obszary nietknięte – tym bardziej należy docenić wysiłek zespołu młodych naukowców, którzy pod opieką prof. Artura Fabisia podjęli się tak ważnego i trudnego zadania poszerzenia eksplorowanej problematyki o nowe, dotąd niepodejmowane wątki.

Z recenzji prof. dr hab. Agnieszki Gromkowskiej-Melosik