Fabiś Artur

Wawrzyniak K. Joanna

Chabior Agata

doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki. Zatrudniona w Instytucie Pedagogiki i Psychologii na Wydziale Pedagogicznym i Artystycznym Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Na dorobek naukowy autorki, skupiony wokół problematyki gerontologii społecznej, andragogiki, kształcenia ustawicznego, pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, składa się 50 publikacji – tekstów w monografiach i czasopismach naukowych.

Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wstęp    

Rozdział I

Starzenie się i starość Definicje – teorie – koncepcje    

13 1. Gerontologia jako nauka o starzeniu się i starości (J.K. Wawrzyniak, A. Fabiś) 

1.1. Definiowanie gerontologii i jej subdyscyplin (A. Fabiś, J.K. Wawrzyniak)    

1.2. Kształtowanie się gerontologii społecznej jako nauki (J.K. Wawrzyniak)   

1.3. Metodologia badań gerontologicznych (J.K. Wawrzyniak)    

1.4. Teorie starzenia się i przystosowania do starości (J.K. Wawrzyniak)   

2. Starzenie się i jego charakterystyka (J.K. Wawrzyniak)    

2.1. Starość jednostkowa i globalna    

2.2. Starzenie się jako proces    

2.3. Zadania rozwojowe w fazie starości     

2.4. Kryzysy typowe dla okresu starości    

2.5. Typy starzenia się oraz rodzaje przystosowania do starości    

2.6. Stereotyp starości i człowieka starego    

3. Starość jako zadanie rozwojowe (A. Fabiś)    

3.1. Wychowanie do starości i w starości    

3.2. Profilaktyka starzenia się 

3.3. Wychowanie przez starość   

3.4. Dojrzałość    

3.5. Mądrość    

3.6. Przygotowanie do śmierci    

4. Życie duchowe i świat wartości seniorów (A. Fabiś) 

4.1. Aksjologiczny wymiar rozwoju człowieka w późnej dorosłości   

4.2. Duchowość 

4.3. Wiara i religijność 

Rozdział II

Codzienność życia w starości   

1. Jakość życia i satysfakcja życiowa w starości (J.K. Wawrzyniak)   

1.1. Określenie jakości życia   

1.2. Pomyślne starzenie się    

1.3. Satysfakcja życiowa    

2. Potrzeby osób starszych (A. Chabior) 

3. Życie rodzinne i funkcjonowanie gospodarstwa domowego (A. Chabior)   

3.1. Powtórne małżeństwa i związki partnerskie seniorów   

3.2. Rola babć i dziadków w funkcjonowaniu rodzin  

4. Partnerstwo i seksualność seniorów (A. Fabiś) 

4.1. Zmiany biopsychiczne w późnej dorosłości

4.2. Aktywność seksualna

4.3. Sztuka miłosna w starości   

5. Jakość życia a przestrzeń fizyczna seniorów (A. Chabior) 

5.1. Mieszkanie dla seniora – aspekty prawne i organizacyjne 

5.2. Funkcjonalność mieszkań a bezpieczeństwo i aktywność 

Rozdział III

Aktywność w starości   

1. Edukacja osób starszych (A. Fabiś)   

1.1. Specyfika uczenia się ludzi starych 

1.2. Samowystarczalność jako nadrzędny cel uczenia się seniorów   

1.3. Najpowszechniejsze zakresy uczenia się osób starszych w instytucjach   

1.4. Uniwersytet trzeciego wieku jako przykład instytucji kształcenia seniorów   

1.5. Miejsce seniorów w edukacji nieformalnej   

2. Aktywność społeczna ludzi starszych (A. Chabior)   

2.1. Uczestnictwo seniorów w strukturach społeczeństwa obywatelskiego 

2.2. Grupy samopomocowe   

2.3. Wolontariat seniorów  

3. Uczestnictwo i aktywność kulturalna osób starszych (A. Chabior) 

3.1. Kluby seniora miejscem uczestnictwa i aktywności kulturalnej seniorów   

4. Aktywność w obszarze nowych technologii (J.K. Wawrzyniak) 

5. Aktywność zawodowa seniorów (J.K. Wawrzyniak)   

5.1. Determinanty aktywności i dezaktywacji zawodowej  

5.2. Aktywność ekonomiczna    

5.3. Srebrna gospodarka 

5.4. Zarządzanie wiekiem  

Rozdział IV

Zagrożenia, troski i wyzwania w okresie starości   

1. Marginalizacja i dyskryminacja osób w okresie późnej dorosłości (A. Chabior, J.K. Wawrzyniak) 

1.1. Przyczyny i skutki marginalizacji osób starszych (A. Chabior) 

1.2. Przejawy dyskryminacji seniorów (A. Chabior) 

1.3. Wykluczanie cyfrowe seniorów (J.K. Wawrzyniak) 

2. Zdrowie i choroba jako determinanty jakości życia w starości (A. Chabior) 

2.1. Zdrowie jako czynnik warunkujący jakość życia w starości  

2.2. Choroba  

3. Troski i niepokoje egzystencjalne ludzi dojrzałych (A. Fabiś)   

3.1. Lęk tanatyczny   

3.2. Sens życia 

3.3. Bilans życia   

3.4. Samotność, osamotnienie, izolacja 

3.5. Cierpienie   

3.6. Strata, żałoba i wdowieństwo    

4. Zachowania patologiczne w starości i wobec osób starszych (J.K. Wawrzyniak, A. Fabiś)   

4.1. Uzależnienia osób starszych (J.K. Wawrzyniak)   

4.2. Ubóstwo i niedostatek seniorów (J.K. Wawrzyniak)   

4.3. Autodestrukcja – samobójstwa w starości (A. Fabiś) 

4.4. Przemoc wobec osób starszych (J.K. Wawrzyniak)   

Zakończenie 

Bibliografia   

Indeks rzeczowy   

Problematyce starości poświęca się ostatnio bardzo wiele uwagi, co wynika przede wszystkim z zaawansowanego procesu starzenia się społeczeństw wielu krajów Europy, w tym Polski. Jest to skutek spadku współczynnika rozrodczości, ale również umieralności, co powoduje wydłużenie się przeciętnego trwania życia i wzrost liczby osób starszych w porównaniu z liczbą osób młodych. W przełożeniu na język praktyki oznacza to, że za sprawą szeroko rozumianego postępu cywilizacyjnego i następującej wraz z nim poprawy warunków zdrowotnych, ekonomicznych, żywieniowych i społecznych ludzie żyją coraz dłużej, coraz więcej lat pozostaje więc do przeżycia w starości. Dłuższa starość jest wartością autoteliczną, ale też konkretnym (realnym) życiem, które może, lecz nie musi, przemienić się w stan kontemplacji wieku i afirmacji starości. Jest czasem danym i zadanym, który należy wypełnić treściami pozwalającymi na jej wartościowe i godne przeżycie.

Demograficzne zjawisko starzenia się społeczeństw Europy ujawnia pilną potrzebę zarówno podejmowania, jak i promowania działań na rzecz populacji osób starszych, których wynikiem byłoby podniesienie jakości ich życia nie tylko przez tworzenie ram dobrze realizowanej opieki i wsparcia dla seniorów, lecz także przez propagowanie zdrowego, pomyślnego starzenia się na wielu płaszczyznach życia codziennego. Koncepcja ta wykracza poza cel zapobiegania chorobie w populacji seniorów, dąży się w niej natomiast do aktywizowania i optymalizowania funkcjonowania tej grupy społecznej w wymiarze fizycznym, psychicznym i społecznym, edukacyjnym, a także technologicznym. Jednocześnie w opozycji do najbardziej lansowanej teorii aktywności ciągle aktualnie pobrzmiewa koncepcja stopniowego wycofywania się z wielu form aktywności na rzecz rozwoju duchowego, by na tym ostatnim – i w związku z tym wyjątkowym – etapie rozwojowym człowieka zmierzać ku transcendencji.

Na gruncie gerontologii można odnaleźć wiele podejść teoretyczno-badawczych i tylko teoretycznych opisujących i wyjaśniających istotę starzenia się. Jedną z nich, mającą korzenie zarówno socjologiczne, jak i psychologiczne, a obecnie bardzo mocno promowaną i korelowaną z jakością życia w starości, jest teoria aktywności. Istotą tego podejścia jest twierdzenie, że aktywny tryb życia jest w jakimś sensie gwarantem dobrego starzenia się, tzn. źródłem lepszej kondycji człowieka, i dobrego samopoczucia, które uzależnione jest od pojawiających się nowych zadań z równoczesnymi możliwościami/warunkami ich osiągania. Teoria ta jest uzasadnieniem pojawiających się programów aktywizujących ludzi starszych – osób w okresie późnej dorosłości. Dziś w głównej mierze jest argumentem za aktywizacją zawodową osób starszych. W literaturze przedmiotu odnaleźć można krytykę takiego podejścia, ale nie sposób nie zgodzić się z faktem, że aktywność, bardzo szeroko rozumiana, jest jednym z podstawowych motorów, predykatorów rozwoju i dobrostanu człowieka w każdej fazie jego życia. To właśnie aktywne starzenie się oraz jego cel i rezultat – pomyślne starzenie się – przyjęto w omawianej książce za jeden z paradygmatów prowadzonych rozważań i aplikacji badawczych.

Jakość życia w starości bardzo mocno koreluje z aktywnością jako warunkiem i skutkiem pomyślnego starzenia się. Do grupy czynników warunkujących i wyznaczających jakość życia w starości zaliczyć należy: stopień sprawności funkcjonalnej seniorów wyznaczany stanem ich zdrowia, a tym samym pośrednio także wiekiem, poziom poczucia bezpieczeństwa społecznego, określany zastaną i aktualną sytuacją człowieka starszego w rodzinie i społeczeństwie, w tym także bezpieczeństwa ekonomicznego i kulturowego, nasycenie środowiska życia seniorów lokalnymi i powiązanymi z nimi pozalokalnymi inicjatywami aktywizującymi ich życiowo i społecznie, wreszcie aktywność własną samych seniorów.

Rynek wydawniczy jest nasycony opracowaniami dotyczącymi starzenia się jako procesu i starości jako zjawiska kulturowego, charakteryzującymi się tendencją do eksponowania cech właściwych temu okresowi życia. Taki stan rzeczy tłumaczy przede wszystkim demograficzne zjawisko starzenia się społeczeństw Europy i świata, w tym Polski, z całą paletą jego przyczyn i skutków. Wewnątrzgeneracyjne zróżnicowanie populacji seniorów wyraźnie uwidacznia fakt, że starość była i ciągle jest bardzo wymagającym okresem życia, w którym przemieszane są optymalne warunki życia i rozwoju z deficytowymi. To z jednej strony wymusza poszukiwania nowych działań optymalizujących adaptację do starości, z drugiej – innowacyjnych rozwiązań w zakresie wspomagania zaspokajania potrzeb osób starszych, wynikających z pojawiających się deficytów.

Ciągle jeszcze cechuje nas ambiwalencja w postrzeganiu i traktowaniu osób starszych, co ma odzwierciedlenie w funkcjonujących stereotypach odnoszących się do tego okresu życia. Z jednej strony dostrzegamy i doceniamy doświadczenie oraz potencjał tkwiący w osobach starszych, czyniąc ich interesariuszami wielu działań społecznych zmierzających do podnoszenia ich jakości życia. Z drugiej wskazujemy na starość jako ten okres w życiu, który bardziej niż poprzednie zagrożony jest występowaniem zjawisk i procesów negatywnych, wymagających interwencji społecznej.

Sprawą niedrugorzędną jest też to, że zmieniają się również rodziny seniorów, głównie w odniesieniu do ich struktury, co łączy się z wielopokoleniowością. To, że żyjemy dłużej, oznacza nie tylko, iż mamy coraz więcej lat do przeżycia w starości, lecz także że mamy realną szansę, możliwość, a nawet przywilej dożycia takich etapów życia rodzinnego, na których pojawiają się wnuki i prawnuki, a niekiedy również praprawnuki. Tak więc role babci/dziadka, jako wiodące role społeczne w okresie starości, pozostają te same, ale już nie takie same, bo wpisują się w nie nowe zadania i oczekiwania i zmieniają stare. To stawia przed poszczególnymi członkami rodziny i rodziną jako całością (wielopokoleniową) nowe zadania, także z obszaru budowania relacji i przekazu międzypokoleniowego, tak aby dbając o odrębność swoich członków, rodzina zachowała swą ciągłość i tożsamość.[...]

Praca jest bardzo dobra, kompetentna, gwarantują to Autorzy, którzy posiadają już dorobek w zakresie gerontologii i andragogiki. Napisali kilkanaście prac, prowadzili badania, organizowali konferencje, redagowali materiały konferencyjne i czasopisma (…). Praca stanowi szeroki przegląd literatury z zakresu gerontologii i problematyki związanej ze starością, w tym problemów pomijanych. Należą do nich – życie seksualne, religijność, śmierć.

Prof. zw. dr hab. Olga Czerniawska
Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi

To interesujący i wartościowy materiał do studiowania kwestii związanych z optymalizacją procesu pomyślnego starzenia się. Może być wykorzystywany w placówkach i instytucjach edukacyjnych, opiekuńczych, sektora pomocy społecznej, w praktyce pracy socjalnej oraz w dydaktyce szkół wyższych, gdzie niezależnie od profilu kształcenia – rozumienie istoty podstaw gerontologii, skutecznego, profesjonalnego zapobiegania wszelkim deficytom życiowym - stanowi podstawę współczesnego wykształcenia i przygotowania do funkcjonowania w obywatelskim społeczeństwie, otwartym na zmiany, postęp i respektowanie reguł samodzielności życiowej.

Prof. UJK dr hab. Elżbieta Trafiałek
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

Podjęta w pracy problematyka starzenia się i starości człowieka jest ważna i wciąż niewystarczająco obecna na rynku wydawniczym. Autorski wybór treści zawsze podlegać będzie ogólnej dyskusji i nigdy Autorzy nie sprostają oczekiwaniom wszystkich. Osobiście odnajduję w pracy spójny zamysł prezentacji najważniejszych aspektów ludzkiej starości, cenny z perspektywy rozwoju gerontologii społecznej jako dyscypliny naukowej. Ukazanie złożoności ludzkiej starości w perspektywie egzystencjalnych wyzwań, problemów obecnych w codziennym życiu, trosk ale i możliwości działania jest też cenne z punktu widzenia praktyki działania społecznego.

Dr Beata Bugajska
Uniwersytet Szczeciński

Aby odpowiedzieć na istniejące zapotrzebowanie Agata Chabior, Artur Fabiś i Joanna K. Wawrzyniak, postanowili przygotować rzetelne opracowanie, które nie tylko systematyzowałoby potężną wiedzę z obszaru starości i starzenia się, ale dałoby również możliwość autorskiego wskazania na jeszcze nie w pełni docenione aspekty gerontotranscendencji. Cel swój Autorzy osiągnęli. Przygotowali książkę, która nie jest obciążona wąsko specjalistycznymi analizami statystyczno-klinicznymi czy przeładowana tabelami i liczbami, a mimo to (a może właśnie dzięki temu) pozwala czytelnikowi zdobyć dobre rozeznanie w ogólnej wiedzy o zasobach ludzi starych i samej starości.

Dr Aleksandra Błachnio
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy