Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Maria Załuska
Recenzja      

Anna Kossowska-Lubowicka
Recenzja    

Ewa Wilczek-Rużyczka
Opinia    

Wstęp     

Baśń pierwsza
Krewetek czar    
Część dydaktyczna do baśni pierwszej     

Baśń druga
Profesor Maciupek     
Część dydaktyczna do baśni drugiej  

Baśń trzecia
Świat, który zniknął    
Część dydaktyczna do baśni trzeciej    

Baśń czwarta
Łapka    
Część dydaktyczna do baśni czwartej   

Baśń piąta
Mój żółty świat   
Część dydaktyczna do baśni piątej   

Bibliografia

Wstęp

Na dnie serca każdej istoty ludzkiej,
od najwcześniejszych chwil życia aż po grób,
kryje się nieprzezwyciężone oczekiwanie –
w okowach wszystkich znanych zbrodni popełnionych,
doznanych i obserwowanych – że spotka ją dobro, a nie zło.
I to właśnie ono ponad wszystko jest święte w każdej ludzkiej istocie.
Simone Weil

Przywiązanie jest (odzwierciedleniem) niemowlęcej potrzeby uchronienia się przed niebezpieczeństwem. Dla niemowlęcia świat nie jest bezpiecznym miejscem.
Salomon

Czemu, mój ojcze,
czemu jesteśmy wygnańcami?
Czy na tym świecie nie ma dla nas
przyjaciół i ukochanych?
Piosenka Fayruz

Książka, którą oddaję w Państwa ręce, jest trzecią częścią serii o przygodach Czujątek. To fikcyjne stworzenia przeżywające nowe, nieznane sobie wcześniej sytuacje. Uruchamiają one w nich uczucia i potrzeby emocjonalne, które są jak nieodkryte lądy. Poprzednie publikacje: Opowieści o Czujątkach. Ćwiczenia z empatii dla Dzieci i… Dorosłych oraz Opowieści o Czujątkach. Z empatią w czasie zarazy nawiązywały w mojej intencji do idei Porozumienia bez Przemocy Marshalla B. Rosenberga. Starałam się przybliżyć na przykładach przeżyć bohaterów kolejnych baśni to, że uczucia, które społecznie bywają nieakceptowane, takie jak lęk, gniew, wstyd, w rzeczywistości wyrażają niezaspokojone potrzeby. Nazwanie tych potrzeb oraz przyjęcie ich z szacunkiem daje ulgę nawet wtedy, gdy nie jest możliwa natychmiastowa gratyfikacja.

Podejście to związane jest z definicją empatii. Przywołuję ją poniżej:

Empatia wymaga pełnej obecności, skupienia się na tym, czym żyje w danej chwili druga osoba, na jej uczuciach i potrzebach, […] wymaga upewnienia się, czy dobrze rozpoznajemy te uczucia i potrzeby, […] bycia z drugą osobą do czasu, aż zasygnalizuje nam, że wypowiedziała się do końca.

Tak rozumiana empatia w założeniu wiąże się z brakiem oceniania samych uczuć i przyjmowaniem ich jako nieodłącznego elementu życia psychicznego każdego człowieka. Emocje w tym ujęciu nie dzielą się zatem na dobre i złe, ale jedynie na przyjemne i budzące dyskomfort. Ponadto są one warunkiem umożliwiającym ludzkości przetrwanie, ponieważ te nieprzyjemne sygnalizują, że na przykład muszę się bronić, uciekać, postawić granice. Jako psychoterapeutka często spotykam w pracy osoby, które nie są świadome przeżywania tych emocji, a skutkiem tego jest swego rodzaju ślepota na doznawaną przemoc, wykorzystywanie, ból, brak zaspokojenia potrzeb, nawet tych fizjologicznych. Niestety, długotrwały trening duszenia „złych emocji” u dziecka kończy się źle. M.B. Rosenberg pisze o emocjach jako o czymś tak naturalnym jak oddychanie, a tak zabronionym w wielu rodzinach czy społeczeństwach. Moim zamysłem przy pisaniu serii o Czujątkach jest zaproszenie Czytelnika do refleksji nad tym ewenementem i ewentualnego otworzenia się na nowe. A nowe zwykle budzi lęk…

Baśnie wywołują emocje i są wstępem do pracy nad problemem w nich poruszonym. Każda historia w tym zbiorze, podobnie jak w poprzednich książkach, poświęcona jest trudnym uczuciom. To, co niniejszą pozycję wyróżnia z serii, to zagadnienie rozumienia inności i empatii wobec niej. Różnice mogą wywoływać uczucie zagrożenia, złość, chęć ucieczki, a w skrajnych sytuacjach uprzedzenia i przemoc. Nie da się jednak ich ominąć. Ostatnia część Czujątek dotyka tematyki inności w związku z: adopcją, autyzmem, zaburzeniami psychicznymi związanymi ze stresem, doświadczaniem niepełnosprawności fizycznej oraz tolerancją światopoglądową vs uprzedzeniami. Podobnie jak poprzednie pozycje ta również przeznaczona jest do pracy z dziećmi w formie łączonej: bajkoterapii, warsztatów, arteterapii. Wiek odbiorców może być różny, ćwiczenia będą odpowiednie dla dzieci w wieku 7–9 lat, ale także dla dzieci młodszych. Z doniesień wiem, że poprzednie części były z powodzeniem wykorzystywane do pracy w przedszkolu. Prowadzący mają dużą dowolność i mogą modyfikować część praktyczną, dostosowując ją do potrzeb własnej grupy.

Osnową zajęć dydaktycznych są cztery części Porozumienia bez Przemocy, które chciałabym ponownie przywołać i jednocześnie zachęcić do wracania do tego modelu, szczególnie jeśli Czytelnik spotyka się z nim pierwszy raz:

1.    Obserwacja – co ja obserwuję (widzę, słyszę, pamiętam, wyobrażam sobie, wypowiedziane w sposób wolny od ocen) korzystnego lub niekorzystnego dla siebie:
Kiedy widzę/słyszę…
co ty obserwujesz (widzisz, słyszysz, pamiętasz lub wyobrażasz sobie, bez twojej oceny) korzystnego lub niekorzystnego dla siebie:
Kiedy widzisz/słyszysz…
2.    Uczucia – co czuję (chodzi o emocje, a nie myśli) w relacji do tego, co obserwuję:
Czuję…
co czujesz (chodzi o emocje, a nie myśli) w relacji do tego, co obserwujesz:
Czy czujesz…
(niekiedy w formie milczącej empatii)
3.    Potrzeby – czego potrzebuję lub co cenię (chodzi o potrzeby, a nie preferencje lub określone działania) w związku z moimi uczuciami:
…ponieważ potrzebuję/cenię…
czego potrzebujesz lub co cenisz (chodzi o potrzeby, a nie preferencje lub określone działania) w związku ze swoimi uczuciami:
…ponieważ potrzebujesz/cenisz…
4.    Prośby – konkretne czynności, na których tobie zależy, bo zaspokajają jakąś twoją potrzebę: Czy ty chciałbyś/chciałabyś? (niekiedy w formie milczącej empatii).

Kolejną kwestią odróżniającą niniejszą pozycję od poprzednich jest intencja połączenia zastosowania Porozumienia bez Przemocy w ostatnich moich książkach z tematem mentalizacji, jako że mentalizowanie uczuć i potrzeb innych wymaga empatii. Wspomniałam wcześniej, do czego może prowadzić brak akceptacji dla emocji dziecka, także tych nieprzyjemnych. Kiedy rodzi się mały człowiek, opiekun dzięki empatii odczytuje jego emocjonalne i fizjologiczne potrzeby oraz odpowiednio na nie reaguje. Dzięki temu w nowo narodzonym powstaje przestrzeń psychiczna do przyjmowania, odczytywania, rozumienia swoich emocji i potrzeb. To oczywiście długi proces. Niedostatki w mentalizowaniu stanów dziecka z czasem powodują braki w rozumieniu, a nawet czuciu samego siebie, nie mówiąc o takiej wrażliwości na innych. Stąd ten pierwszy okres życia jest tak ważny. Długotrwałe pozbawianie dziecka odczytywania, odzwierciedlania jego emocji i potrzeb oraz adekwatnego reagowania na nie w piśmiennictwie uznaje się za rodzaj traumy psychicznej. Może ono prowadzić do szeregu zaburzeń. Pozycje na temat mentalizacji podkreślają czynniki zaburzające mentalizację u dziecka, takie jak: niezauważanie umysłu dziecka, zbyt silne przykre emocje w otoczeniu, duży stres utrudniający funkcjonowanie poznawcze, w tym zdolność do kreatywności, budowania wspólnego pola uwagi, jej koncentracji i hamowania. Elementy zakłócające mentalizację to również zachowania opiekuna budzące w dziecku lęk, na przykład: naruszanie jego przestrzeni osobistej, przytłaczająca obecność rodzica, natarczywość, wrogość, bezradne wycofanie. Czynniki te powodują powstanie urazu przywiązaniowego, który przejawia się eskapizmem ze świata umysłu, niedostatkami w refleksyjności, unikaniem mentalizacji.

Przemoc, zaniedbywanie fizyczne i psychiczne (emocjonalne, poznawcze i społeczne), a także psychologiczna niedostępność nie pozo­stają bez wpływu na dalsze życie doznających ich osób. Według van der Kolka i in. zaniedbywanie jest znaczącym prognostykiem trudności z rezygnacją ze schematu zachowań autodestrukcyjnych, nawet mimo długoterminowej terapii. Z kolei psychologiczna niedostępność opiekuna „ma bardziej negatywny wpływ na rozwój niż zaniedbywanie fizyczne i inne formy maltretowania”.

Kiedy przemoc oraz niedostępność psychologiczna wystąpią razem, dziecko przeżywa intensywne, przykre stany emocjonalne, których nie potrafi wytrzymać, przetworzyć, regulować. Od urazu jednostkowego łatwo o uraz w kolejnych pokoleniach, jeśli po drodze nie stanie się coś, co pozwoli się „zaopiekować” tymi skumulowanymi, wrzącymi od środka emocjami, na przykład podjęcie psychoterapii. Ważne, by terapeuta nie potępiał Pacjenta za silne, trudne oraz nieprzyjemne emocje, tylko dawał przestrzeń do ich przyjęcia i przetworzenia.

Gdy dziecko czuje się cenione, samo zaczyna postrzegać siebie jako kogoś wartościowego. Dzieci doznające przemocy, zaniedbania ze strony pierwotnych opiekunów są zbyt od nich zależne, żeby uznać to za porażkę dorosłych, tylko raczej uwewnętrzniają obraz siebie jako kogoś bezwartościowego i złego. Mogą również przejawiać trudności w myśleniu, zaburzenia uwagi, przeżywać stany lękowe, depresyjne, rozwinąć zaburzenia osobowości, a nawet wykazywać zachowania antyspołeczne i autodestrukcyjne.

Jeśli z kolei dziecko czuje, że jego zachowania sygnalizujące daną potrzebę są odbierane i wywołują adekwatną reakcję, rośnie w nim poczucie własnej skuteczności. Niestety, dzieci krzywdzone mogą doświadczać braku swojego wpływu na otoczenie, poczucia opuszczenia, depresji, samotności, lęku, ale także wściekłości i chęci zemsty.

Zatem „im pozytywniejsze są nasze wczesne doświadczenia związane z tworzeniem więzi, tym większa zdolność do znoszenia cierpienia emocjonalnego w dorosłym życiu”. Ten proces mieści się w kategorii mechanizmów neurobiologicznych i jest związany z umiejętnością przyspieszania i wyhamowywania autonomicznego układu nerwowego. Gdy opiekun wielokrotnie reaguje na potrzeby dziecka, uspokaja je, pociesza, taki system regulacji emocji ma szansę zostać przez nie uwewnętrzniony. Dobre mentalizowanie psychiki dziecka, adekwatne reagowanie na jego potrzeby ma ścisły związek z ufnym, bezpiecznym przywiązaniem.

To, co dzieje się w domu, ma zatem przełożenie na funkcjonowanie emocjonalne i społeczne poza nim. Każda z baśni w tej książce porusza temat inności, różnic, które mogą być dla obserwatora niezrozumiałe, także w grupie przedszkolnej lub klasie. Dziecko z autyzmem, z zaburzeniami związanymi ze stresem zachowuje się inaczej, czym zwraca na siebie uwagę. Bohaterowie dwóch baśni przejawiają takie właśnie nietypowe zachowania, co budzi zdziwienie, złość, chęć zastraszenia, ale też troskę i chęć zaopiekowania się. Baśń Krewetek czar jest historią o tworzeniu się zrębów ludzkiego umysłu, o zaburzeniach typowych dla autyzmu, a także o tym, jakie uczucia mogą rodzić się w otoczeniu pod wpływem obserwacji osoby autystycznej lub interakcji z nią. Profesor Maciupek to historia sieroctwa i adopcji, odnajdywania się w nowym otoczeniu, stawiania granic i nawiązywania przyjaźni. Świat, który zniknął opisuje zaburzone zachowania dziecka poddanego długotrwałemu stresowi, przekraczającemu możliwości radzenia sobie. Baśń ta podkreśla znaczenie obecności dorosłych zarówno w zaopiekowaniu się fizycznym takim dzieckiem, jak i udzieleniu pomocy psychologicznej nie tylko jemu, lecz także całej grupie. Baśń Łapka opowiada o niepełnosprawności fizycznej i ograniczeniach ruchowych. Kiedy żyje się w społeczeństwie, choroba nigdy nie jest sprawą indywidualną; wywołuje trudne uczucia w osobie chorującej, ale również w otoczeniu. Ostatnia baśń, Mój żółty świat, mówi z kolei o budowaniu więzi i pomostów między osobami pochodzącymi z różnych kultur i o różnych światopoglądach. W dzisiejszych czasach masowych emigracji z powodu na przykład konfliktów zbrojnych czy przyczyn ekonomicznych jest to bardzo istotny temat.

We wstępie krótko nakreśliłam kontekst powstania niniejszej publikacji. Mam nadzieję, że lektura nie tylko będzie przyjemna, lecz także okaże się pomocą w rozwiązywaniu problemów w grupach czy w kontakcie indywidualnym z dzieckiem. W celu poszerzenia wiedzy merytorycznej zapraszam Państwa do prześledzenia bibliografii.

Trzecia w serii opowieści o Czujątkach pozycja Joanny Bogudał-Borkowskiej przybliża dzieciom i dorosłym świat ludzkich potrzeb i emocji związanych z zetknięciem się z nowymi, dotychczas niedoświadczanymi sytuacjami oraz relacjami.

Nowość, zaskoczenie zdarzeniem, spotkaną osobą, niespodziewane zajście, życiowa zmiana – to doświadczenia nieomijające nikogo, dziecka i dorosłego. Autorka pozwala czytelnikom bezpiecznie im się przyjrzeć za pośrednictwem sympatycznych fikcyjnych stworzonek, Czujątek. Tym razem, co ciekawe i fascynujące, są nimi też zwierzęta, które często nie budzą powszechnej sympatii. Oprócz kotków i sikoreczek autorka wprowadza do swojej narracji krewetki, żuczki i pajączki. To samo w sobie jest zabiegiem edukacyjno-terapeutycznym, który oswaja z tymi nie zawsze wywołującymi pozytywne emocje żyjątkami.
Cel kolejnych opowieści to ułatwienie czytelnikowi bezpiecznego poznawania i uznawania własnych potrzeb i emocji oraz nabywania umiejętności radzenia sobie z nimi w różnych społecznych kontekstach, modelowanych na przykładzie życia jednostek, rodzin i społeczności Czujątek. Opowiadania wprowadzają w kontakt z odmiennością przeżywania, komunikowania się i zachowania w grupie społecznej osoby z autyzmem, dziecka adoptowanego, dziecka z rodziny dysfunkcyjnej, osoby niesprawnej ruchowo i osób odmiennych kulturowo. Autorka opiera się na teorii i praktyce wychowania w duchu empatii oraz Porozumienia bez Przemocy Marshalla B. Rosenberga.
Pokazuje ona na przykładzie swych bohaterów, jak otwartość poznawcza wobec przeżyć własnych i spotykanego „innego” pozwala nazwać oraz zaakceptować potrzeby i emocje własne oraz drugiej osoby, a także budować relacje społeczne oparte na zrozumieniu i akceptacji wzajemnych odmienności. W niektórych baśniach pojawia się ciekawa postać o szczególnej empatii i wrażliwości społecznej (Bajeczka, Łaciaty). Te postacie torują całej grupie drogę do porozumienia z „nieznajomym”. Dobrze, jeśli grupa potrafi rozpoznać, docenić takie osoby i powierzyć im misję porozumienia bez przemocy. W materiałach dydaktyczno-terapeutycznych umieszczonych po każdej baśni proponowana jest seria pytań i ćwiczeń uczących takiego właśnie empatycznego podejścia do siebie oraz innych.
Dobrze, że ta książeczka ukazuje się właśnie teraz, gdy nasz świat jest coraz bardziej podzielony i skłonny do ferowania wyroków zamiast poszukiwania empatycznego zrozumienia i porozumienia. Warto więc pochylić się z uwagą nad kolejnymi urokliwymi baśniami o Czujątkach. Opowieści te wraz z ćwiczeniami z empatii zasługują, żeby wejść do praktyki edukacyjnej i terapeutycznej.

Z recenzji prof. dr hab. Marii Załuskiej, specjalisty psychiatry

Inne przeraża, dziwi, intryguje, może też zniechęca, czasem złości… Bo inne to nieznane, odległe, obce. Jedyną więc drogą, aby poznać, zbliżyć się, przyjąć, jest zrozumieć, usłyszeć, doświadczyć czegoś wspólnego. Tak dzieje się właśnie w bajkach zaproponowanych najmłodszym, ale również ich rodzicom, wychowawcom, nauczycielom. Zwierzątka, żyjątka, w książce nazwane Czujątkami, początkowo odbierane są jako dziwne, niezrozumiane, niepożądane. Same czują się samotne, przeżywają smutek, niepewność, zawstydzenie. Na szczęście, jak to w każdej grupie, czekają na nich nie tylko pełne niechęci spojrzenia, lecz także otwarte serca chcących pomóc, poznać, zaakceptować.

Zaciekawienie, pragnienie kontaktu, chęć zapoznania się – to przeżywała dziewczynka o imieniu Maja obserwująca Krewetki. Z kolei w ich przeżyciach pojawiła się cała gama emocjonalnych doświadczeń: zawód, złość, przerażenie, chęć rywalizowania, ale i wycofywania się z budzących lęk sytuacji.

Współczucie, chęć zaopiekowania się – takie reakcje budził czarny kotek, bohater drugiej baśni, którego czekała adopcja. „Najpierw muszę wiedzieć na pewno, że nas nie zjesz” – pragnęła upewnić się ropucha, zanim zaprosiła Maciupka do swojego domu.

Jeśli chodzi o trzecią baśń, pojawiają się tam poważne pytania: jak skleić rozpadający się świat Małej – sikorki, która doświadczała w swoim domu tego, co najgorsze? Kto może jej pomóc: dzieci czy dorośli?

Bohater następnej baśni, Żuczek, ma ambiwalentne uczucia do Babci: czy udaje, czy to możliwe, że zaniemogła, jak jej umilić czas chorowania? Jak poradzić sobie z „bólem, rozczarowaniem, niemożnością ruchu”? Niepełnosprawność ruchowa to smutek, ból, ale i często odcięcie od codziennych aktywności, zwykłych działań, innych ludzi…

Ostatnia baśń porusza istotny problem: jak przyjąć imigrantów, jeśli rodzą się różne emocje, odżywają wykluczające, odpychające przekonania? Jak zaakceptować żółte Prządki, gdy uznaje się ten kolor za nieodpowiedni? Co zrobić, by konflikty nie przerodziły się w nienawiść?

Pięć bajek i pięć odsłon odmienności. Ważne jest, by pokazać dzieciom różnorodność świata, jak również ludzkich odpowiedzi na tę inność: reakcji, emocji, ale i dróg do szukania rozwiązań. Istotne jest też, żeby nauczyć najmłodszych rozumienia. Autorka nie tylko w nienachalny sposób obrazuje i przybliża im tematykę inności i zachęca do refleksji, zastanowienia się, lecz także proponuje wejście w świat przeżyć, by z pomocą dorosłych (nauczycieli, rodziców) szli dalej, zadając kolejne pytania, przygotowując wspólne prace i rozwiązując zadania. Znaczącym sposobem zmiany, pracy nad omawianymi zagadnieniami jest odnoszenie się do doświadczeń własnych. Rozbudowana lista merytorycznych odniesień w postaci bibliografii pokazuje, że bajki i możliwości ich wykorzystania są przemyślane. Autorka porusza realne problemy i proponuje rzetelny warsztat pracy nad nimi.

Z recenzji mgr Anny Kossowskiej-Lubowickiej, specjalisty psychologii klinicznej,
psychoterapeuty i prezesa zarządu Fundacji Psychiatrii Środowiskowej im. Prof. Andrzeja Piotrowskiego