Agnieszka Ogonowska

prof. dr hab. Agnieszka Ogonowska – absolwentka psychologii (Wydział Filozoficzny UJ; specjalizacja: psychologia kliniczna dzieci i młodzieży) i filmoznawstwa (Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej UJ); Kierownik: Katedry Mediów i Badań Kulturowych w Instytucie Filologii Polskiej na Uniwersytecie Pedagogicznym im. KEN w Krakowie, Ośrodka Badań nad Mediami UP oraz Zespołu Badań ds. Psychologii Mediów i Edukacji Medialnej w ramach Ośrodka Badań nad Mediami; ekspert komisji sejmowej ds. przeciwdziałania przemocy w mediach (Komisja Stała/Komisja Polityki Społecznej i Rodziny – IV kadencja Sejmu RP); współpracownik Polskiego Komitetu ds. UNESCO. Prowadzi zajęcia naukowe i warsztaty, głównie dla pracowników sektora oświaty z zakresu: edukacji medialnej, komunikacji społecznej, psychologii klinicznej dzieci i młodzieży oraz uzależnień behawioralnych w obszarze mediów. Organizatorka kilkudziesięciu konferencji, kongresów oraz sympozjów naukowych i szkoleniowych poświęconych: nowym mediom, psychologii mediów i komunikowania, uzależnieniom od nowych technologii, wpływowi wysokich technologii na rozwój dzieci i młodzieży, edukacji medialnej. Obecnie prowadzi badania nad neuropsychologicznymi i socjokulturowymi uwarunkowaniami uzależnień behawioralnych. Autorka 10 monografii naukowych poświęconych tym kwestiom, m.in.: Komunikacja i porozumienie. Sztuka bycia razem, tworzenia więzi i rozwiązywania konfliktów (2015), Uzależnienia medialne, czyli o patologicznym wykorzystaniu mediów i ich wpływie na nasze zdrowie oraz życie naszych dzieci (2014), Współczesna edukacja medialna. Teoria i rzeczywistość (2013), Przemoc ikoniczna: zarys wykładu (2004). Pisze również artykuły dla: „Remedium”, „Świata Problemów”, „Niebieskiej Linii”. Jest założycielką i redaktorką merytoryczną dwóch serii wydawniczych: „Psychologia Stosowana” oraz „Kultura i Społeczeństwo” w Wydawnictwie Edukacyjnym w Krakowie. Pełni funkcję redaktor naczelnej czasopisma naukowego „Studia de Cultura”.

Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wstęp     

Rozdział 1

Psychologia mediów: geneza, kierunki i metody badań, wpływ na odbiorcę/użytkownika 

1.1. Geneza psychologii mediów i współczesne inspiracje naukowo-badawcze 

1.1.1. Prekognitywna koncepcja odbioru filmu Hugo Münsterberga

1.1.2. Psychologia Gestalt w koncepcji psychologii sztuki Rudolfa Arnheima 

1.1.3. Montaż, prawa umysłu i wyzwalanie emocji

1.1.4. Psychoanaliza i media 

1.1.4.1. Aparat i dyspozytyw 

1.1.4.2. Psychoanaliza jako metoda interpretacji 

1.1.5. Pozostałe źródła inspiracji badawczych 

1.1.5.1. Behawioryzm i teoria społecznego uczenia się 

1.1.5.2. Paradygmat poznawczy i kognitywizm 

1.1.5.2.1. Paradygmat poznawczy i ujęcie rozwojowe 

1.1.5.2.2. Paradygmat poznawczy i koncepcja inteligencji wielorakiej 

1.1.5.3. Biologiczne podstawy zachowań medialnych człowieka 

1.1.5.4. Psychologia ewolucyjna i psychologia międzykulturowa w rozwoju homo medialis 

1.1.5.5. Uczenie się przez działanie i filozofia pragmatyczna Johna Deweya 

1.2. Psychologia mediów: kluczowe obszary badawcze

1.2.1. Psychologia literatury: tematy – metody – kierunki wpływu 

1.2.2. Psychologia fotografii: przekaz wizualny jako źródło danych psychologicznych

1.2.3. Psychologia radia: początki badań psychologicznych nad odbiorem programów radiowych

1.2.4. Zaangażowanie widza w przedstawienie teatralne: ujęcie kognitywne

1.2.4.1. Psychodrama: wykorzystanie medium teatru w terapii, edukacji i wychowaniu

1.3. Metody badań wykorzystywane w psychologii mediów 

Podsumowanie rozdziału 1 

Rozdział 2

Media tradycyjne i nowe media: wpływ na odbiorcę i użytkownika 

2.1. Wpływ społeczny a modelowe sytuacje i strategie komunikacyjne 

2.2. Konwergencja mediów i performatyzacja zachowań odbiorczych 

2.2.1. Multitasking medialny: typy i konsekwencje wielozadaniowości 

2.3. Wpływ mediów na użytkownika a problem przemocy medialnej

2.4. Ekrany statyczne i dynamiczne w kontekście form aktywności odbiorcy/użytkownika

2.4.1. Wpływ ekranów na rozwój dziecka

Podsumowanie rozdziału 2 

Rozdział 3

Reprezentacja, przedstawienie, komunikacji

3.1. Reprezentacje poznawcze a reprezentacje medialne 

3.1.1. Formy i zastosowania reprezentacji w mediach 

3.1.2. Typy myślenia a rozumienie przekazów medialnych 

3.1.3. Problem identyfikacji w kontekście reprezentacji medialnych

3.2. Kategoria reprezentacji w filozofii i semiotyce

3.3. Filozofie reprezentacji a rozumienie przekazu 

3.4. Problem reprezentacji w badaniach nad nowymi mediami 

3.5. Komunikologia: kluczowe kierunki badań 

3.5.1. Sposoby komunikowania się ludzi 

3.5.2. Formy komunikowania się ludzi 

3.5.3. Cele komunikowania się 

3.5.4. Bazowe elementy procesu komunikowania 3.6. Współczesna komunikologia i media 

3.6.1. Teoria użytkowania i korzyści, czyli pytanie o potrzeby społeczne 

3.6.2. Aktorzy społeczni i sztuka kreowania wrażeń w koncepcji Ervinga Goffmana

3.6.3. Brytyjskie studia kulturowe 

3.6.4. Determinizm technologiczny

3.6.4.1. Od globalnej wioski do efektu wioski 

3.6.5. Inne modele komunikacyjne

Podsumowanie rozdziału 3 

Rozdział 4

Patologiczne formy korzystania z mediów i cyberprzemoc

4.1. Zasoby człowieka i ich wpływ na rozwój osobowy 

4.2. Patologiczne korzystanie z mediów: ujęcie procesualne

4.3. Symptomy patologicznego korzystania z mediów 

4.4. Patologiczne korzystanie z mediów jako reakcja na sytuację stresową

4.5. Patologiczne zachowania medialne a cechy nowych mediów 

4.5.1. Potencjalnie uzależniające cechy gier komputerowych 

4.6. Siecioholizm: rodzaje patologicznego uzależnienia od Internetu 

4.6.1. Formy siecioholizmu 

4.7. Patologiczny hazard i e-hazard 

4.8. Fonoholizm 

4.9. Podatność na patologiczne korzystanie z mediów 

4.10. Dynamika i fazy procesu zmiany w leczeniu 

4.11. Formy profilaktyki uzależnień medialnych 

4.11.1. Poziomy i strategie działań profilaktycznych 

4.11.2. Edukacja medialna jako forma profilaktyki uzależnień 

4.12. Zagrożenia (w) sieci 

4.12.1. Przemoc w realu a cyberprzemoc 

4.13. Model zdrowego życia w świecie nowych technologii

Podsumowanie rozdziału 4 

Rozdział 5

Rola filmu w edukacji psychologicznej i nauczaniu 

5.1. Film psychologiczny jako narzędzie edukacji 

5.1.1. Film psychologiczny w świetle wybranych nauk humanistycznych i społecznych 

5.1.2. Edukacyjna rola filmów zastanych 

5.1.3. Analiza hermeneutyczna w edukacji psychologicznej 

5.2. Kierunki pracy z filmem w edukacji formalnej 

5.3. Edukacja filmowa w rozwoju dziecka 

5.3.1. Dorośli i opiekunowie jako mediatorzy. Formy, typy i cele mediacji 

5.4. „Język” filmu a procesy przetwarzania i zapamiętywania informacji 

Podsumowanie rozdziału 5 

Rozdział 6

Psychologia mediów: perspektywy dalszych badań oraz wpływ na inne nauki społeczne, medyczne i humanistyczne 

6.1. Voyeuryzm i ekshibicjonizm: z medycyny i psychologii do filmoznawstwa, medioznawstwa oraz badań kulturowych 

6.1.1. Voyeuryzm i ekshibicjonizm medialny: poza seksem, seksualnością, erotyką i pornografią

6.1.2. Telenowele dokumentalne, reality show i eksperymenty psychologiczne Philipa Zimbardo 

6.2. Media a zaburzenia zachowania i procesów komunikacji 

6.2.1. „Człowiek – robot”, „człowiek – interfejs”: komunikacja, interakcja czy technologiczna moda? 

Podsumowanie rozdziału 6 

Bibliografia   

Filmografia 

Wykaz tabel   

Indeks nazwisk 

Psychologia mediów: kluczowe obszary badawcze

W obrębie psychologii mediów można wyróżnić następujące obszary badawcze:

a)    z uwagi na typ medium, które jest głównym przedmiotem zainteresowania:

–    psychologię literatury;
–    psychologię teatru;
–    psychologię radia;
–    psychologię sztuki tradycyjnej (w obrębie sztuk plastycznych,
      np. malarstwie) i sztuki nowych mediów (które cechują się m.in. interaktywnością oraz tym, że ustanawiają posttradycyjne układy komunikacyjne);
–    psychologię fotografii;
–    psychologię filmu;
–    psychologię telewizji;
–    psychologię gier komputerowych;
–    psychologię Internetu oraz – szerzej – psychologię rzeczywistości wirtualnej i tzw. user experience, cyberpsychologię itd.

Każde z wymienionych mediów kreuje specyficzny tryb relacji ze swoim użytkownikiem, co wpływa na: (1) typ, zakres i głębokość aktywizowanych procesów poznawczych, np. myślenie, wyobrażanie sobie, percepcję, procesy uwagi czy posługiwanie się językiem; (2) stopień ogólnej aktywności (pobudzenia) organizmu, co przekłada się na wymierne parametry (np. ciśnienie krwi, aktywność fal mózgowych, czas i szybkość reakcji w odpowiedzi na bodziec pojawiający się na ekranie komputera); (3) stopień świadomości podmiotu odnośnie do samego siebie siebie oraz własnego realnego umiejscowienia w czasie i przestrzeni podczas korzystania z medium;

b)    ze względu na typ komunikacji społecznej, która stanowi podstawę jej badań w kategoriach wpływu na jednostkę/jednostki:

–    psychologię komunikacji (audio)wizualnej (opartej głównie na filmie) oraz multimedialnej (opartej głównie na przekazach wielokodowych i ekranach statycznych, np. komiks);
–    psychologię komunikacji audialnej;
–    psychologię komunikacji internetowej;
–    psychologię komunikacji (w rzeczywistości) wirtualnej;
–    psychologię komunikacji reklamowej (reklama występuje w różnych środowiskach medialnych, bazuje na ekranach statycznych i dynamicznych);
–    psychologię komunikacji w sztuce nowych mediów.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę na dwa podstawowe, a zarazem skrajnie różne, układy komunikacyjne, w których działa, a w przypadku nowych mediów funkcjonuje jako współtwórca ich użytkownik. W kontekście filmu występuje on w roli widza, który podczas oglądania przekazu aktywizuje procesy poznawcze niezbędne do nadawania spójności narracji filmowej, rozumienia, interpretacji oraz antycypacji dalszego rozwoju akcji (m.in. w przypadku filmów fabularnych opartych na schematach gatunkowych). To klasyczny przykład tradycyjnego układu komunikacyjnego, w którym podział ról komunikacyjnych, jak również status ontologiczny samego przekazu filmowego, jest wyraźnie określony. Film funkcjonuje jako komunikat medialny skończony, o wyraźnie zaznaczonych granicach fabularnych, utrwalony na nośniku analogowym lub cyfrowym. W przypadku różnych form komunikacji w sztuce nowych mediów, oprócz aktywności poznawczej, bardzo często nieodzowna jest również aktywność motoryczna użytkownika, która pozwala uaktywnić samo dzieło, a przez to zaktualizować proces komunikacji z jego pomysłodawcą (artystą). To przykład posttradycyjnego układu komunikacyjnego;

c)    z uwagi na kategorię użyteczności praktycznej:

–    stosowaną psychologię mediów, a więc subdyscyplinę psychologii, która koncentruje się na wykorzystywaniu wyników badań podstawowych do rozwiązywania problemów praktycznych (np. wpływu reklamy na zachowania konsumenta, wpływu strategicznej gry komputerowej na poziom sprawności logicznego myślenia jej użytkownika);
–    ogólną psychologię mediów, zajmującą się formułowaniem hipotez, prowadzeniem badań oraz tworzeniem modeli teoretycznych dotyczących relacji człowiek – medium z możliwością ich wykorzystania na potrzeby praktycznych aplikacji (rozwiązywania konkretnych problemów psychologicznych). Źródłem inspiracji dla ogólnej psychologii mediów są realne zjawiska psychologiczne, które pojawiają się w obrębie współczesnej cywilizacji medialnej. Wpływ – zwłaszcza nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych – jest kwestią definiującą większą część relacji społecznych oraz ogół aktywności podejmowanych przez jednostkę w takich podstawowych sferach jej życia, jak: edukacja, praca, wypoczynek, zdrowie, kontakty interpersonalne;

d)    z uwagi na charakter oddziaływania mediów na jednostkę:

–    oddziaływanie krótkoterminowe, np. wtedy, gdy pod wpływem komunikatu reklamowego podejmuje decyzję o zakupie konkretnego produktu;
–    oddziaływanie długoterminowe, m.in. wtedy, gdy pod wpływem medium/przekazu dochodzi do (względnie) trwałego przemodelowania postawy względem określonego fragmentu rzeczywistości społecznej bądź zachodzą zmiany psychoneurologiczne i/lub psychochemiczne (np. w poziomie transmiterów), co skutkuje trwałą przemianą w zachowaniu jednostki;

e)    z uwagi na stopień i zakres kontrolowania wpływu medium na jednostkę:

–    wpływ przewidywalny i kontrolowany przez sam podmiot i/lub osoby z jego otoczenia (np. wielozadaniowość z wykorzystaniem różnych mediów upośledza głębokość przetwarzania informacji i zapamiętywania treści komunikatów; korzystanie z symulatorów pozwala rozwijać sprawność psychoruchową w określonym zakresie/dziedzinie życia, np. pilotażu, chirurgii);
–    wpływ niekontrolowany (np. patologiczne korzystanie z mediów utrudnia lub nawet uniemożliwia jednostce kontrolowanie czasu przeznaczonego na tę aktywność, a tym samym upośledza lub uniemożliwia normalne funkcjonowanie w innych sferach życia);
–    wpływ nieprzewidywalny (np. autor sztuki nowych mediów nie jest w stanie przewidzieć zachowań ich odbiorcy z powodu interaktywnego charakteru samego dzieła oraz poziomu kompetencji kulturowych odbiorcy, koniecznego do wejścia w dialog „człowiek – medium sztuki”);

f)    ze względu na poziom analizy psychologicznej (mikro – mezo – makro):

–    wpływ mediów na procesy zachodzące w mózgu (np. tworzące i zanikające połączenia nerwowe, poziom neuroprzekaźników, aktywacja określonych części mózgu pod wpływem bodźców wizualnych, audialnych itd.);
–    wpływ mediów na przebieg procesów poznawczych (np. szybkość reakcji na bodziec wizualny) oraz zawartość poznawczych reprezentacji (obrazów) świata w umyśle;
–    wpływ mediów na interakcje społeczne i procesy komunikacji interpersonalnej (bezpośredniej i zapośrednicznej przez nowe technologie) zachodzące w środowiskach online i offline;
–    wpływ mediów na środowiska społeczne i instytucje tworzące (na poziomie makro) system socjokulturowy, traktowany jako kontekst życia i rozwoju człowieka i innych podmiotów wchodzących z nim w interakcje.
Wybór określonego poziomu analizy zależy od przyjętych celów badawczych. Z uwagi na charakter wpływu mediów (pozytywny vs negatywny) na jednostkę należy zwrócić uwagę na interakcyjny wymiar tej relacji, której wynik zależy zarówno od cech podmiotu, jak i atrybutów technologii przez niego użytkowanej. Wspomniany wpływ może być analizowany w odniesieniu do:
–    psychologii poznawczej – wtedy przedmiotem badań jest np. oddziaływanie mediów na reprezentacje poznawcze ich użytkowników (jak postrzegają oni i rozumieją rzeczywistość pod wpływem przekazów medialnych);
–    psycholingwistyki – wtedy przedmiotem badań jest np. wpływ mediów na wzorce komunikacji w rzeczywistości offline i online oraz zasadniczo na rozwój mowy (zwłaszcza u małych dzieci);
–    psychologii społecznej – wtedy przedmiotem badań jest np. wpływ na tworzenie się relacji, grup i społeczności sieciowych oraz stereotypów społecznych;
–    psychologii klinicznej – wtedy przedmiotem badań jest np. wpływ na rozwój nowych zaburzeń i chorób psychicznych, w tym nowej kategorii uzależnień (np. od e-hazardu).
Niezależnie od przyjętej perspektywy analizy wyróżnia się dwie główne metody prowadzenia badań. Pierwsze z nich to metody ilościowe, oparte na filozofii pozytywistycznej. W tym przypadku celami psychologów zajmujących się mediami są: opis, analiza, rozumienie, wyjaśnianie, przewidywanie i kontrolowanie zachowań medialnych człowieka. Zachowania te obejmują strategie:
–    korzystania z istniejących mediów i przekazów medialnych;
–    tworzenia i modyfikowania zawartości mediów oraz rozwiązań technologiczno-komunikacyjnych;
–    komunikowania się z innymi odbiorcami i użytkownikami mediów w środowisku online i offline w formie interakcji bezpośredniej oraz za pomocą mediów;
–    modelowania zachowań komunikacyjnych i użytkowania mediów przez innych ludzi.

Drugi typ to metody jakościowe, odwołujące się do filozofii antypozytywistycznej i nastawione m.in. na interpretację i rozumienie przekazów oraz sytuacji komunikacyjnych w relacji z ich odbiorcami, twórcami, użytkownikami.

Wyodrębnia się również psychologię twórców mediów, psychologię w mediach oraz psychologię użytkownika mediów. W pierwszym przypadku bada się zależności między treścią i formą przekazu a jego autorem; niekiedy metodę tę nazywa się hermeneutyczną. Innym przykładem jest zastosowanie psychologii jako metody pracy twórczej, jak ma to miejsce, np. w metodzie Stanisławskiego, odnoszącej się do koncepcji gry aktorskiej w teatrze. W drugim przypadku chodzi o wykorzystanie psychologii (ewentualnie medialnych reprezentacji psychologów, psychoterapeutów) w treści przekazu. W tym kontekście można mówić m.in. o obrazach psychoterapeuty w serialach telewizyjnych, filmach fabularnych (np. psychologicznych, psychothrillerze), powieści psychologicznej oraz o przekazach medialnych funkcjonujących jako forma pop-psychologii. W trzecim przypadku bada się psychologiczne uwarunkowania odbiorców i użytkowników mediów, odpowiadając np. na pytanie: jakie motywy leżą u podstaw ich zachowań medialnych lub jakie potrzeby są w ten sposób zaspokajane, lub też jakie czynniki osobowościowe (czy szerzej – psychologiczne) decydują o wyborze określonych form i zakresu korzystania z mediów. Psychologia użytkownika mediów poszukuje odpowiedzi na dwa fundamentalne pytania: co media robią z ludźmi i jakie są tego skutki? i co ludzie robią z mediami w obrębie różnych środowisk medialnych, co ich do tego motywuje oraz jakie to przynosi konsekwencje psychologicze? Te dwa pytania oddają zresztą charakter dwóch skrajnych frakcji intelektualnych: zwolennicy teorii poststrukturalnych inspirowanych psychoanalizą kontra kognitywiści, którzy podkreślają aktywny wysiłek poznawczy widza w procesie nadawania znaczenia przekazom audiowizualnym, jak również rzecznicy teorii użytkowania i korzyści, odwołujący się do założeń amerykańskiego funkcjonalizmu inspirowanego badaniami socjologa Roberta Mertona. [...]

Z wszelkim poważaniem i szacunkiem.

Owa książka jest niezwykła. Jej niezwykłość polega na tym, że łączy psychologię z filmem. Dostrzega, że owe rzeczy mają ze sobą wiele wspólnego. Jest to nowy kierunek postrzegania. Który po prostu idzie z duchem czasu. A wiadomo czas się nie zatrzyma ani dla państwa, ani dla mnie, ani nawet dla takiego czy innego króla. Łączenie psychologii z filmem ma sens. A w tym widzę sens. Ale jest wiele oportunistów i oportunistek, które będą to podważać.

Książka była niezwykłą lekturą. Czekam na kolejne pozycje książkowe autorki. Serdeczne pozdrowienia.

ocena: Tomasz Sz.

Z wszelkim poważaniem i szacunkiem.

Owa książka jest niezwykła. Jej niezwykłość polega na tym, że łączy psychologię z filmem. Dostrzega, że owe rzeczy mają ze sobą wiele wspólnego. Jest to nowy kierunek postrzegania. Który po prostu idzie z duchem czasu. A wiadomo czas się nie zatrzyma ani dla państwa, ani dla mnie, ani nawet dla takiego czy innego króla. Łączenie psychologii z filmem ma sens. A w tym widzę sens. Ale jest wiele oportunistów i oportunistek, które będą to podważać.

Książka była niezwykłą lekturą. Czekam na kolejne pozycje książkowe autorki. Serdeczne pozdrowienia.

ocena: Tomasz Sz.