Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Podziękowania    

Wstęp     

1. Anioły w Piśmie Świętym i nauczaniu Magisterium Kościoła   

1.1. Etymologia słowa „anioł”  
1.2. Przekłady Pisma Świętego    
1.3. Pochodzenie aniołów – Stary Testament    
1.4. Anioły w Nowym Testamencie    

2. Anioły w ikonografii     

2.1. Teksty biblijne i apokryfy    
2.2. Wyobrażenia aniołów w średniowieczu, gotyku, renesansie, baroku     
2.3. Klasycyzm     

3. Skrzydlaci posłańcy     

3.1. Skąd się wzięły skrzydła u aniołów?    
3.2. Kolorystyka i kształt skrzydeł w ikonografii Wschodu    
3.3. Skrzydła demonów oraz personifikacja „Mądrości Bożej”    

4. Wizerunek aniołów na wybranych obrazach i rzeźbach w kościołach gdańskich    

5. Anioły w wybranych legendach, bajkach i opowieściach Jerzego Sampa     

5.1. Powstanie legend i bajek     
5.2. Niektóre opowieści, legendy i bajki    

6. Aniołowie w wypowiedziach uczniów klasy siódmej i ósmej z wybranej szkoły 

6.1. Kim według ciebie są aniołowie?     
6.2. Czy anioły istnieją w czasach współczesnych?  

Zakończenie     

Aneks    
1. Skany ankiet uczniowskich     
2. Fotografie grobowców Sampów    

Bibliografia     

Spis fotografii 

Wstęp

Warto poznać działania aniołów, żeby zrozumieć, jak wielką rolę powierzył im Pan Bóg, wysyłając ich na Ziemię. Związane z nimi obyczaje oraz obrzędy, przekazywane z pokolenia na pokolenia, bardzo silnie zakorzeniły się w kulturze. Ich opisy znajdziemy zarówno w Starym, jak i Nowym Testamencie. Tradycje częstokroć naprowadzały na pewne tropy połączone z lokalną tradycją. Jednak mnóstwo archaicznych opowieści niejednokrotnie kierowało badaczy w próżnię, ponieważ „urywały się” albo po prostu ich nie zapamiętano, gdyż były przekazywane ustnie. Prawdopodobnie dlatego starano się je uzupełniać lub modyfikować.

Według Jacka Wojtysiaka tradycja „[…] identyfikuje uczestników […]  wspólnoty”. W pracy Społeczeństwo. Zacznijmy od faktów podkreśla, że należałoby wyróżnić trzy odmiany tradycji: początku, zwyczaju oraz istoty.

Natomiast w artykule Romana Zimanda – odnoszącym się do tekstu Wojtysiaka – możemy przeczytać, że tradycja to tyle, co „powierzenie”, „przekazanie”. Traditio znaczy przekazywać, a traditor oznacza przekazującego. Jak stwierdził Zimand:

Z takiej możliwości interpretacyjnej korzystali już wcześniej chrześcijanie w stosunku do niektórych swoich współwyznawców w okresie prześladowań zarządzonych przez Dioklecjana i sporu z donatystami (donatyzm – doktryna we wczesnym chrześcijaństwie głosząca rygoryzm moralny).

Tradycja zatem to zespół złożonych zagadnień. Należy być bardzo ostrożnym, ponieważ niełatwo usystematyzować zachowania społeczne, zwłaszcza gdy odnoszą się do tradycji. Poza tym trudno ukazać wszystkie jej typy. Zimand wspomina również, że nie miał zamiaru nadawać swojej wypowiedzi charakteru ontologicznego ani wdawać się w jakiekolwiek spory. Skupił się na określeniu sposobów ludzkich zachowań werbalnych i niewerbalnych, a także na tym, czy tradycja może istnieć jako byt samodzielny. Jak zauważa:

Przez tradycję zwykło rozumieć się to, co dziedziczymy z przeszłości, a dokładniej to, co nam przeszłość przekazuje. Takie rozumienie tradycji na terenie tak zwanej kultury europejskiej ugruntowane zostało przez judeo-chrystianizm, a w szczególności przez teologię katolicką, prawosławną i protestancką.
Wielką wagę ma tradycja początku, określająca relacje pomiędzy ludźmi o charakterze ideowym lub duchowym, mająca „wymiar nadprzyrodzony czy religijny”, a nie ekonomiczny.

Jednym ze znamienitych badaczy tradycji ludowej był śp. prof. Jerzy Samp. Przeniósł między innymi wizerunek anioła z tradycji i obrzędów ludowych na grunt literatury; sięgał także do Biblii. Ukazał zarówno wszelkie podobieństwa, jak i niektóre różnice występujące między bóstwami słowiańskimi a pojawiającymi się lokalnie, przede wszystkim w odniesieniu do Pomorza.

Wśród postaci aniołów mocno wyróżnia się anioł Jahwe, albowiem przez niego Bóg objawił się ludziom w szczególny sposób. Na początku było kilka form – teofanii, a anioł Jahwe przedstawiał samego Boga. Należy pamiętać, że właściwy rozkwit starotestamentowy angelologii następuje po niewoli babilońskiej oraz pozostaje w związku z rozwojem eschatologii i apokaliptyki.

Wyobrażenia przeciętnego człowieka Zachodu na temat aniołów i demonów nie opiera się bynajmniej na doktrynie jednej tylko świętej księgi czy na wizji wyłącznie jednego słynnego dzieła artystycznego. Poglądy w tym względzie są silnie zakorzenione w tradycji judeochrześcijańskiej; tworzyły się one w ciągu wieków i w oparciu o wiele różnych źródeł. Anioły pojawia­ją się w niej najpierw jako posłańcy Boga […] przynoszą ludziom zarówno przyjemne, jak i bolesne przesłanie od Boga.

Wielu słynnych teologów miało na imię Angelos lub nosiło przydomek Anioł, m.in. Anioł Carletti z Chivasso – teolog, kanonista; pomagał papieżowi Sykstusowi I w organizowaniu ligi antytureckiej. Możemy wymienić także błogosławionego Agnellusa z Pizy, ucznia Franciszka z Asyżu, czy chociażby Michała Anioła – wspaniałego włoskiego artystę renesansu. Istnieje sporo modlitw czy litanii odnoszących się do aniołów, np. Anioł Pański, koronka do Aniołów Stróżów, Litania do Anioła Stróża, Modlitwa do Anioła Stróża Polski, Modlitwa do Matki Bożej Królowej Aniołów, Modlitwa do św. Michała Archanioła, Modlitwa Anioła z Fatimy.

Zapis imienia Angelika bywa spolszczany i występuje w formie Andżelika lub nawet Andrzelika. Ta ostatnia pisownia jest niepoprawna według Rady Języka Polskiego. Angelika to imię żeńskie, pochodzące z języka łacińskiego, oznaczające „anielica”, „posłanka”, ale we Włoszech występuje forma męska imienia – Angelico.

Odwieczny symbol anioła nigdy nie traci na wartości, chociaż może ulegać powierzchownym zmianom. Obrazy zazwyczaj wyrażają tęsknotę za przekształconą w archetyp zmitologizowaną przeszłością. Próby racjonalnego wyjaśnienia danych zjawisk zazwyczaj prowadzą do wszelkich uproszczeń.

Uważam, że należy pielęgnować tradycje, aby przekazać nieocenione wartości potomnym, ponieważ nie możemy budować przyszłości bez przeszłości, jak głosił Jan Paweł II.

Przez kilka lat studiowałam i analizowałam teksty ST i NT. Bliskie stały się mi również legendy zebrane przez Jerzego Sampa, którego poznałam osobiście. Pielęgnował on obyczaje i wszelkiego rodzaju tradycje. Całe życie zabiegał o to, aby nie zmarnować dziedzictwa przeszłości. Otrzymał nawet od Jana Pawła II specjalną wejściówkę do archiwów watykańskich, z których czerpał natchnienie do tworzenia swoich opowieści.

Nadmienię, że zawsze fascynowały mnie tematy eschatologiczne oraz opowieści o aniołach i demonach. Stały się one przedmiotem moich analiz.
Uznałam, że poruszany w niniejszej publikacji problem jest istotny zarówno dla środowiska teologicznego, jak i literackiego. Obserwacja zmieniającej się rzeczywistości i rosnące zainteresowania reliktami przeszłości skłoniły mnie do podjęcia próby zbadania, jak w literaturze ukazywano postaci anioła zarówno przed naszą erą, jak i w czasach współczesnych. W trakcie badań koncentrowałam się na informacjach podanych w Piśmie Świętym, mitologiach, licznych tekstach naukowych, publikacjach oraz prasie pomorskiej i wywiadach.

Pierwszym celem mojej pracy była analiza tego, jaki jest wizerunek anioła w niektórych klechdach, podaniach ludowych, legendach, a także baśniach oraz bajkach zebranych i opracowanych przez Jerzego Sampa, a także na obrazach czy rzeźbach mieszczących się w gdańskich kościołach. Drugi cel to ukazanie, jak postaci aniołów są przedstawiane w wypowiedziach uczniów klasy siódmej i ósmej.

Jak wcześniej wspomniałam, symbol anioła zawarty w Biblii to nieocenione źródło mądrości. Ważne są także informacje, które znajdziemy w mitologiach, legendach itp. Jednak nadal nie dysponujemy należytymi narzędziami, by móc opisywać inne kultury oraz porozumiewać się z daną społecznością bez „naszego” wyobrażenia tradycji. To przede wszystkim wiara katolicka umacnia nas w tym, że Pan Bóg stworzył anioły, by oprócz służby Jemu pomagały także ludziom. Podobnie rzecz się ma, jeśli chodzi o przedstawienie postaci anielskich zakorzenionych na stałe w wyżej wymienionych tekstach, gdyż są nieodłącznym komponentem naszej egzystencji, stanowiąc równocześnie nieocenione źródło wiedzy.

Jak wykazują badania, często dochodzi do zniekształcenia przekazów. Można na tej podstawie wysnuć następującą hipotezę: postaci demoniczne obecne w literaturze nade wszystko odzwierciedlały lęki przed niebezpieczeństwami, z którymi próbował uporać się człowiek odwiecznie szukający sposobu na uniknięcie wszelkiego zagrożenia. Pan Bóg zesłał anioły, aby nas chroniły i dodawały otuchy, że zwyciężymy zło, wierząc i mając czyste serce. Badaniami nad tym zagadnieniem zajmują się teolodzy, etnolodzy, historycy, archeolodzy, językoznawcy oraz inni uczeni na całym świecie.

Dla realizacji wyznaczonych celów dokonałam podziału rozprawy na sześć rozdziałów. W pierwszym przedstawiłam postacie aniołów ukazane w Biblii. W drugim omówiłam wizerunek aniołów prezentowany w ikonografii od starożytności do klasycyzmu. Trzeci rozdział zawiera informacje dotyczące kolorystyki i kształtu skrzydeł aniołów. Czwarty to prezentacja aniołów na wybranych obrazach i rzeźbach znajdujących się w gdańskich kościołach. W piątym rozdziale nawiązałam do tematu aniołów występującego w tekstach Jerzego Sampa. Natomiast w szóstym zamieściłam wypowiedzi uczniów klasy siódmej i ósmej odnoszące się do symbolu anioła oraz podsumowanie ankiet.