dr Magdalena Kochańska

psycholog, pedagog i językoznawca. Absolwentka studiów doktoranckich na Uniwersytecie Jagiellońskim. Specjalistka w zakresie rozwoju językowego, jego zaburzeń oraz specyficznych trudności w uczeniu się, szczególnie dysleksji. 

Autorka i współautorka narzędzi diagnostycznych do badania funkcji poznawczych, w tym do badania poziomu rozwoju językowego, a także wielu publikacji naukowych oraz popularnonaukowych, w tym poradników dla rodziców i nauczycieli (m.in. Zaburzenie rozwoju językowego u dzieci i młodzieży. Przewodnik dla rodziców i nauczycieli, IBE, 2022). 

Certyfikowany trener metody responsywnej komunikacji wspierającej rozwój językowy dziecka Learning Language and Loving It (licencja The Hanen Centre). Ekspertka ds. dysleksji w Biurze ds. Osób z Niepełnosprawnością UW w ramach projektu „Uniwersytet dla wszystkich − Level up”.

Wieloletni pracownik Instytutu Badań Edukacyjnych (przez 10 lat w zespole pod kierownictwem dr hab. Prof. Grażyny Krasowicz-Kupis i dr hab. Prof. IBE Magdaleny Smoczyńskiej); ekspert ds. specjalnych potrzeb edukacyjnych; wykładowca akademicki (m.in. SWPS, UW, UJ, UŚ, APS) i współpracownik ośrodków szkoleniowych dla nauczycieli, specjalistów szkolnych oraz pracowników poradni (m.in. ORE, WCIES). W latach 2015–2022 ekspert i trener Pracowni Testów IBE. Obecnie adiunkt na Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie.

Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wstęp       

Rozdział 1
Wyrażanie czasu w języku polskim       

Rozdział 2
Wyrażanie czasu w mowie dziecka na różnych etapach rozwoju       

2.1.    Typowy rozwój kompetencji językowej dziecka        
2.2.    Rozwój semantyczny języka dziecka        
2.3.    Poszerzanie się dziecięcej składni o określniki okolicznikowe       
2.4.    Ewolucja systemu temporalnego w rozwoju dziecka       

Rozdział 3
Rola input language w nabywaniu języka przez dziecko      

3.1.    Mowa skierowana do dziecka jako przedmiot badań psycholingwistycznych        
3.2.    Charakterystyka i funkcje mowy skierowanej do dziecka        

Rozdział 4
Metodologia badań       

4.1.    Wprowadzenie – informacje o projekcie badawczym   
4.2.    Przedmiot i cel badań    
4.3.    Hipotezy badawcze    
4.4.    Metody badawcze i charakterystyka korpusu        
4.5.    Charakterystyka grupy badanej (dzieci i opiekunowie)      
4.6.    Sposób analizy danych i zmienne      

Rozdział 5
Prawidłowości rozwoju językowego w zakresie modyfikatorów temporalnych        

5.1.    Charakterystyka ilościowa danych empirycznych   
5.2.    Tendencje rozwojowe w zakresie modyfikatorów temporalnych w zdaniu pojedynczym u dzieci    
5.3.    Wypowiedzenia hipotaktyczne z podrzędnym okolicznikowym czasu   

Rozdział 6
Opis semantyczny i formalny modyfikatorów temporalnych w zdaniu pojedynczym w mowie dzieci w wieku od 2,5 roku do 10 lat      

 6.1.    Wprowadzenie      
 6.2.    Modyfikatory temporalne o charakterze aspektowym       
 6.3.    Modyfikatory temporalne określające czas astronomiczny       
 6.4.    Modyfikatory temporalne określające czas kalendarzowy      
 6.5.    Modyfikatory temporalne określające czas zdarzenia względem innego wydarzenia   
 6.6.    Modyfikatory temporalne określające czas zdarzenia względem momentu mówienia  
 6.7.    Modyfikatory temporalne określające miarę trwania zdarzenia    
 6.8.    Modyfikatory temporalne wyznaczające początek trwania stanu, procesu, czynności   
 6.9.    Modyfikatory temporalne wyznaczające koniec trwania stanu, procesu, czynności      
 6.10.    Modyfikatory temporalne określające powtarzalność zdarzeń (częstotliwość)    

Podsumowanie   

Aneks      

Załącznik 1
Instrukcja przeprowadzania próby eksperymentalnej Wywiad      

Załącznik 2
Przykładowe transkrypcje prób eksperymentalnych    

Załącznik 3
Alfabetyczna lista różnych form modyfikatorów temporalnych (types), które odnotowano w korpusie mowy dziecka od wieku 2;6 do 10;0    

Bibliografia      

Wykaz skrótów i oznaczeń stosowanych w zapisach konstrukcji składniowych oraz w cytatach z analizowanego korpusu   

Spis rysunków       

Spis tabel

Wstęp

Oddawana do rąk czytelników publikacja z dziedziny psycholingwistyki rozwojowej jest usytuowana w nurcie społeczno-pragmatycznym, wywodzącym się z teorii ontogenezy aktów mowy Brunera (1980, 1983), rozwijanej następnie przez Nelson (1985), a obecnie m.in. przez Tomasella (2002, 2003, 2009, 2011). Współczesna psycholingwistyka odwołuje się do modelu przyswajania języka bazującego na sposobach posługiwania się językiem, czyli podejścia „opartego na uzusie” (ang. usage-based theory) (Langacker, 2000; Bybee, 1988). Struktura dziecięcego języka kształtuje się w toku posługiwania się nim, wynika z potrzeby stosowania języka w celu komunikacji (np. proszenia o przedmiot, żądania aktywności, komentowania sytuacji) i chęci rozumienia wypowiedzi innych osób (Tomasello, 2009; Ambridge, Lieven, 2011; Lieven, 2014). Dotyczy to zarówno pojedynczych wyrazów, gdyż ich funkcja komunikacyjna wynika z ich użycia, jak i gramatyki, ponieważ jej struktura wyłania się w drodze identyfikacji podobieństw ze wzorców użycia różnych wypowiedzeń.

Społeczno-pragmatyczna teoria nabywania języka akcentuje dwie umiejętności poznawcze niezbędne do przyswajania języka: odczytywanie intencji (ang. intention reading) oraz wychwytywanie wzorca (ang. pattern finding). Jako ludzie mamy jedyne w swoim rodzaju zdolności poznawcze pozwalające na uczenie się symboli i rozumienie funkcjonalnych wymiarów języka, a także potrafimy dokonywać procesów abstrakcji. Dzieci są eksponowane na konkretne, intencjonalne akty użycia języka w otoczeniu społecznym. Na podstawie tego, co słyszą, same muszą rozpoznać i zrozumieć konkretne akty użycia języka, dokonać schematyzacji, kategoryzacji i abstrakcji materiału językowego.

Zgodnie z tą teorią nie przypisuje się dziecku kompletnej, wrodzonej kompetencji składniowej, jak to jest ujmowane w teoriach formalnych, lecz zakłada się rozwój struktur językowych. System gramatyczny jest więc sukcesywnie konstruowany przez dziecko. Mały „budowniczy języka” (Smoczyńska, 1987) samodzielnie odkrywa, co determinuje daną formę gramatyczną (Bates, MacWhinney, 1979; Marchman, Thal, 2005). Gramatyka i słownictwo są ze sobą ściśle powiązane. Zwiększanie się słownika decyduje o opanowaniu poszczególnych reguł gramatycznych przez dziecko. Te same wyrazy pojawiają się w różnych formach gramatycznych i w różnych związkach wyrazowych. Dziecko uczy się reguł gramatycznych poprzez wychwytywanie mechanizmu relacji między nimi (MacWhinney, 1999; Clark, 2003).

Monografia dotyczy rozwoju pojęcia czasu w myśleniu dziecka oraz wyrażania go w języku. Została opracowana na podstawie rozprawy doktorskiej. Jej zasadniczym celem jest opis rozwoju wyrażeń czasowych w strukturze wypowiedzeń dziecka, a więc tych części mowy i fraz, które na poziomie składniowym występują w funkcji okoliczników czasu, będących nieobligatoryjnymi członami zdania. Jest to najczęściej występujący rodzaj okoliczników w języku dziecka (Święcicka, 2019) i najciekawszy zarazem. Na potrzeby niniejszej książki formy te określono mianem modyfikatorów temporalnych (definicja w podrozdziale 4.6).

Motywem podjęcia tej problematyki było zapotrzebowanie na polu psycholingwistyki na zbadanie dystrybucji tego typu określeń u dzieci polskojęzycznych w różnym wieku. Przyswajanie rzeczowników i czasowników jest tematem dość dobrze już opracowanym zarówno w rodzimej, jak i zagranicznej literaturze przedmiotu, natomiast o innych częściach mowy można znaleźć bardzo niewiele informacji. Zazwyczaj są to krótkie paragrafy w monografiach poświęconych innym zagadnieniom. O środkach językowych służących do wyrażania czasu wspomina się zazwyczaj przy okazji analizowania zagadnień związanych z rozwojem poznawczym w zakresie rozumienia i wyrażania czasu, czyli konstruowaniem systemu temporalnego przez dzieci (por. m.in. omówienie prac Weista i Szumana w podrozdziale 2.4). Opracowania te często koncentrują się na kwestiach dotyczących kategorii morfologicznych (czasu gramatycznego, aspektu itp.).

Tymczasem, jak zauważono powyżej, rozwój składni jest ściśle związany z rozwojem całego słownika dziecka. Clark (2007) określa pojawienie się składni jako nieodłączną część wiedzy leksykalnej. Stwierdza, że każde słowo, oprócz znaczenia, zawiera w sobie specyfikację składniową – rodzaje konstrukcji, w których może ono występować. Ucząc się danego słowa, dziecko przyswaja różne informacje na jego temat: substancję i charakterystykę fonologiczną, wewnętrzną strukturę gramatyczną, znaczenie, a także jego możliwe pozycje składniowe.

Zgodnie z założeniami teorii społeczno-pragmatycznej i funkcjonalnej (opar­tej na uzusie) analiza nabywania języka ojczystego powinna się odnosić również do materiału językowego, który dzieci słyszą („dane wejściowe”; ang. input lan­guage). Przyjmuje się bowiem, że istnieje związek między mową najbliższego otoczenia a rozwojem umiejętności językowych dziecka (m.in. Cross, 1977; Snow, 1989, 1995; Pine, 1994; Richards, 1994; Lieven, 2010; Behrens, 2006; Narafshan i in., 2014; Hsu i in., 2017; Levickis i in., 2018; Bergelson i in., 2019). W związku z tym w prowadzonych rozważaniach uwzględniono także zagadnienie relacji między mową skierowaną do dziecka a jego rozwojem językowym.

[...]

Książka stanowi niezwykle udaną próbę przedstawienia wyników bardzo zaawansowanych badań […] o charakterze podłużnym − trudnych, czasochłonnych i wyczerpujących. Jest opracowaniem potrzebnym, oryginalnym i inspirującym do dalszych poszukiwań językoznawczych. Jej tematyka, wpisująca się w najlepsze tradycje polskiej psycholingwistyki […] dotyczy problemu ważkiego poznawczo w aspekcie ontolingwistycznym. Po złotym, niestety minionym, okresie rozwoju polskiej psycholingwistyki rozwojowej, łączonym z dziełami takich autorów, jak: Szuman, Przetacznik-Gierowska, Smoczyński, Zarębina, Smoczyńska, Bokus, Shugar, Kielar-Turska, Żak-Święcicka, monografia ta ma szansę przywrócić należne miejsce badaniom mowy dziecka na niwie polskiej humanistyki.

Z recenzji prof. dra hab. Mirosława Michalika

Analizowane w tej publikacji dane empiryczne zostały pozyskane w projekcie badawczym o charakterze podłużnym. Warto podkreślić, że tak długo (prawie 10 lat) prowadzone badania, obejmujące tak dużą grupę dzieci, są unikatowe w skali kraju. Godny uznania jest sposób prezentowania […] otrzymanych wyników badań – precyzyjny, klarowny, napisany piękną polszczyzną. Nie do przecenienia są też walory praktyczne uzyskanych rezultatów badań. […] Książka stanowi cenny wkład w badania nad opisem rozwoju wyrażeń czasowych w strukturze wypowiedzeń dziecka, a także relacji między mową skierowaną do dziecka a jego rozwojem językowym. Badania dotyczące tego zagadnienia w tak szerokim aspekcie nie były dotychczas realizowane w naszym kraju. […] Publikacja łączy w sobie wyważoną refleksję teoretyczną z precyzyjną analizą umiejętnie zebranego i niezwykle bogatego materiału językowego.

Z recenzji dra hab. Stanisława Milewskiego, prof. UG