Książka dr Justyny Pilarskiej to istotny polski głos w międzynarodowych badaniach dotyczących fenomenu Sarajewa jako przykładu koegzystencji zróżnicowanych etnicznie kultur. Rozważania autorki zostały podbudowane jej niezwykłym zaangażowaniem osobistym, wyrażającym się w bezpośrednim, wieloletnim kontakcie z mieszkańcami Sarajewa. […] Publikacja podkreśla edukacyjną moc architektury (pedagogika miasta), w związku z czym warto rozważyć możliwość współpracy kierunków pedagogicznych z wydziałami architektury w Polsce. Efektem takiego współdziałania powinno być zwrócenie uwagi na szczególne znaczenie architektury i urbanistyki, również architektury krajobrazu, w tworzeniu tożsamości kulturowej.

Z recenzji dr. hab. inż. arch. Waldemara Wawrzyniaka, prof. UAP

Monografia Justyny Pilarskiej stanowi wybitny wkład w badania nad miastem pedagogicznym. Ukształtowało ono własną szczególną tożsamość w skrajnych warunkach i dzięki badawczej wrażliwości autorki hojnie dzieli się na kartach tej książki swoją niezwykłą międzykulturową pedagogicznością. […] Publikacja znacząco zasila od lat z powodzeniem rozwijający się w pedagogice społecznej nurt trialektycznej „myśli uprzestrzennionej”. To kolejna – ogromnie interesująca – wersja pedagogiki miejsca, a przede wszystkim pierwsze na polskim rynku, spójne i całościowe, znakomite studium pedagogiki miasta.

Z recenzji prof. dr hab. Marii Mendel

Niniejszy projekt (zawarty na kartach tej książki) jest próbą przedstawienia koncepcji pedagogicznego rozumienia międzykulturowego miasta jako środowiska wychowawczego – kategorii, jaka wyłoniła się z analizy i interpretacji sarajewskiego obszaru badawczego. Ugruntowanie perspektywy analizy relacji człowiek – miasto we współczesnych naukach społecznych (pedagogice społecznej, edukacji międzykulturowej), a także, częściowo, w dziedzinie nauk inżynieryjno-technicznych, jaką jest urbanistyka (studia miejskie), otworzyło przede mną, jako badaczką, nowy kierunek eksploracji fenomenu więzi z toposem i – z racji własnego, pedagogicznego warsztatu – myślenia o tym w edukacyjnym kontekście.

Zaprezentowana droga myślowa oraz sposób ujmowania przestrzeni miejskiej i działających w niej jednostek na przykładzie Sarajewa naturalnie nie pretendują do tego, by stać się bezdyskusyjnymi, i mieszczą w sobie więcej przypuszczeń niż pewności. Sarajewo stanowi samo w sobie paradygmatyczny archetyp różnicy, jest palimpsestem ukazującym nieskończoność tego miasta i zarazem jego fragmentaryczność. Każdy czyta to miasto inaczej. Podobnie moją aspiracją nie było wyczerpanie interpretacyjne problemu miejsca uczącego (na przykładzie Sarajewa), lecz próba zastanowienia się nad zjawiskiem kształtowania międzykulturowej tożsamości miejskiej poprzez tożsamość zróżnicowanego kulturowo miasta.

Książka składa się z wprowadzenia, siedmiu rozdziałów i zakończenia. W rozdziale pierwszym – metodologicznym – opisuję proces projektowania i realizacji badań sarajewskiego studium przypadku z uwzględnieniem paradygmatu, podejść i orientacji, jakie znacząco wpłynęły na formę i treść celów, metod i technik badawczych. Poczyniłam założenie, że sposobem na zbudowanie fenomenologicznego podejścia wobec przedmiotu badań, a więc przestrzeni miejskiej w relacji z jej użytkownikami, będzie uwzględnienie triangulacji danych poprzez (między innymi) włączenie kilku teoretycznych ram, a więc socjologii przestrzeni i pedagogiki miejsca, koncepcji praktyk przestrzennych [de Certeau, 1984], społecznego wytwarzania przestrzeni [Jałowiecki, 1988] czy fenomenu locus educandi [Mendel, 2006; Męczkowska, 2006], memoryscape [Butler, 2007] i traumascapes [Tumarkin, 2005], tak silnie wybrzmiewających w sarajewskiej domenie. Całość procesu badawczego stanowi ciąg powiązanych ze sobą etapów. Podejmując się pracy nad sarajewskim studium przypadku, sformułowałam swój problem badawczy, dokonałam pozycjonowania paradygmatycznego i epistemologicznego swoich badań, a także rozległej kwerendy związanej z teorią oraz opisu kontekstu kulturowego, metody i danych [Denzin i Lincoln, 1994].

Z kolei w dwóch kolejnych rozdziałach (drugim i trzecim) zasadnicza część moich rozważań dotyczy kategorii miejsca, przestrzeni, miasta oraz ich społecznych i pedagogicznych implikacji dla indywidualnych i zbiorowych biografii mieszkańców (Sarajewa), inspirowanych antropologicznymi, socjologicznymi i pedagogicznymi dyskursami, w ramach których można wyróżnić formuły funkcjonowania kategorii miejsca, przestrzeni i miasta. W konsekwencji miejsce – przestrzeń – miasto, jako kategorie pojęciowe inspirujące i organizujące moje rozważania, stanowiły ramę teoretyczną dla przeprowadzonych badań. Osobno poświęcam uwagę kategorii „domu”, będącej synonimem ważnych symbolicznych domen w życiu człowieka i jego relacji z najbliższym otoczeniem społecznym. Szczególnego charakteru nabiera to w przestrzeni miejskiej Sarajewa, naznaczonej różnicą kulturową, tradycją dobrosąsiedzkich relacji i turbulentnymi wydarzeniami historycznymi, mającymi wpływ na tożsamość miasta i biografie jego mieszkańców. Aby zrozumieć istotę kulturowo-historycznych imponderabiliów Sarajewa, przybliżam czytelniczkom i czytelnikom pewne kamienie milowe w dziejach Bośni i Hercegowiny, które znalazły swe symptomatyczne odbicie w mozaice społeczno-kulturowej i politycznej Sarajewa jako stolicy i układzie urbanistycznym. Dokonuję pogłębionej, emicznej analizy Sarajewa w historycznym i dynamicznym ujęciu architektonicznym kulturowych i społecznych dziejów tego miasta i jego mieszkańców, ukazując wielość kontekstów (historyczny, polityczny, kulturowy, warunki naturalne). Rozdział trzeci kończę, podobnie jak dalszą empiryczną część, refleksją, jako że odwołuję się tu również, zgodnie z przyjętą optyką metodologiczną, do zgromadzonego materiału badawczego i przeprowadzam na tym etapie triangulację źródeł i danych. 

Tak zarysowane podstawy (teoretyczne) projektu pozwoliły mi w części empirycznej na wgląd w wielość działań i idei wykreowanych w różnych przestrzeniach miasta oraz w to, jak działania i treści kulturowe wytwarzające różne przestrzenie odzwierciedlają się w praktykach przestrzennych, wyobrażeniach czy organizacji miejsc. W konsekwencji przedstawione w części teoretycznej wątki rzucają światło na problem miejsca jako przestrzeni dialektycznej, dyskursywnej i interaktywnej. W rozdziałach czwartym, piątym i szóstym prezentuję wyniki badań terenowych, pozyskane na drodze strategii jakościowych na podstawie obserwacji bezpośredniej i pośredniej, spaceru miejskiego, techniki fotograficznej i pogłębionych wywiadów półustrukturyzowanych. Werbalne i wizualne dane, poddane jakościowej analizie i interpretacji w toku postępowania badawczego (kodowania emergencyjnego), pozwoliły zbudować trzy pola empiryczne (rozdziały czwarty, piąty, szósty), których interpretację po każdym rozdziale ujmuję w formie tzw. refleksji. Rozdziały układają się w narrację skupioną wokół mentalnego i emocjonalnego mapowania miasta, sarajewskiej przestrzeni jako domeny międzykulturowego uczenia się czy relacji zachodzącej między tożsamością mieszkańców a różnicą kulturową uobecniającą się na tym obszarze. 

Podsumowaniem całości rozważań jest ostatni, siódmy rozdział. Z racji zagęszczania się w nim badawczego opisu i teoriotwórczej pracy można go również potraktować jako refleksję empiryczną, zważywszy na właściwości zastosowanej metody studium przypadku i triangulacji danych. Stanowi on zarazem próbę wpisania wyników badań w szerszą dyskusję nad pedagogicznością miejsca, edukacyjnymi właściwościami przestrzeni miejskich oraz międzykulturowymi atrybutami miasta jako środowiska wychowawczego. W konsekwencji zrealizowane przeze mnie badania lokują się w polu metodologicznie spójnych obszarów badawczych pedagogiki społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem dyskursu pedagogiki miejsca, edukacji międzykulturowej, jaka w określonych domenach przestrzennych zachodzi nieformalnie między jej użytkownikami, oraz studiów miejskich, łączących wiedzę z dziedziny nauk społecznych, humanistycznych oraz ścisłych i przyrodniczych. Propozycję wkładu w metodologiczną i poznawczą fuzję tych dyscyplin osadzam na wyodrębnieniu kategorii pedagogicznych, poszerzających zakres rozumienia miasta (jako środowiska wychowawczego) o takie wymiary, jak: krajobrazy traumy (traumascapes), mające właściwości zakorzeniające i paradoksalnie dające poczucie „bycia u siebie” (zadomowienia); uczenie się od społeczności lokalnej przez międzypokoleniową transmisję wartości otwierających na odmienność kulturową (edukacja oparta na miejscu); pedagogiczny (kulturowo otwierający) charakter elementów kompozycji krajobrazu i użytkowania przestrzeni publicznych czy potencjał kreacji podmiotu przez miejsce na pograniczu kulturowym.

Dla czytelnika istotną właściwością tego opracowania jest jego wizualne osadzenie w konkretnej, sarajewskiej przestrzeni za sprawą bogatych źródeł fotograficznych, będących nieodzowną częścią przyjętej metody, ale i zamysłu odnośnie do całego projektu, a więc ukazania właściwości przestrzennych sarajewskiego genius loci z perspektywy samych mieszkańców. W takim kontekście miejsce to przestrzeń nie tylko geograficzna, lecz także społeczna i kulturowa, nasycona indywidualnym i zbiorowym doświadczeniem historycznym i biograficznym. Znaczącą inspirację w zakresie budowania takiego narzędzia i podejścia do pola badawczego stanowiło dla mnie na gruncie polskiej pedagogiki całościowe podejście do etnografii wizualnej (w kontekście teorii, jak również praktyki badawczej) zaprezentowane w przełomowej pracy Justyny Nowotniak zatytułowanej Etnografia wizualna w badaniach i praktyce pedagogicz­nej.

Autorka