Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wstęp       

1. Dziecko opuszczone w zastępczym środowisku opiekuńczym       

1.1. Pojęcia opieki, potrzeb opiekuńczych i środowiska opiekuńczego       
1.2. Pojęcie dziecka opuszczonego     
1.3. Dzieci opuszczone w Polsce   
1.4. Konsekwencje umieszczenia dziecka w zastępczym środowisku opiekuńczym       
1.5. Charakterystyka zastępczego środowiska opiekuńczego w Polsce     

2. Zmiana środowiska opiekuńczego dziecka – interwencja opiekuńcza       

2.1. Pomiędzy rodzinnym a zastępczym środowiskiem opiekuńczym     
2.2. Warunki interwencji opiekuńczej państwa     
2.3. Interwencja opiekuńcza w kontekście obowiązujących w Polsce rozwiązań legislacyjnych
2.4. Proces decyzyjny w przypadku umieszczenia dziecka w opiece zastępczej   
2.5. Trafność i rzetelność podejmowanych decyzji       
2.6. Interesariusze/aktorzy w sytuacji zmiany środowiska opiekuńczego  
2.6.1. Rodzina biologiczna w sytuacji zmiany środowiska opiekuńczego dziecka       
2.6.2. Dziecko w sytuacji zmiany środowiska opiekuńczego  
2.6.3. Rodzina bliższa i dalsza w sytuacji zmiany środowiska opiekuńczego       
2.6.4. Sieć społeczna, otoczenie społeczne     
2.6.5. Sędzia rodzinny w procesie zmiany formy opieki nad dzieckiem     
2.6.6. Kurator zawodowy w procesie zmiany formy opieki nad dzieckiem 
2.6.7. Pracownik socjalny w procesie zmiany formy opieki nad dzieckiem     
2.6.8. Asystent rodziny w procesie zmiany formy opieki nad dzieckiem    

3. Determinanty zmiany formy opieki nad dzieckiem w świetle dotychczasowych badań    

3.1. Procedura identyfikacji czynników kształtujących decyzje o zmianie środowiska opiekuńczego w dotychczasowych badaniach     
3.2. Czynniki związane z diagnozą (oceną) sytuacji dziecka i rodziny     
3.3. Wybór nowego opiekuna w kontekście rozwiązań prawnych, organizacyjno-administracyjnych i kulturowo-społecznych   
3.4. Osobiste i zawodowe uwarunkowania decyzji pracowników socjalnych i asystentów rodziny w procesie zmiany formy opieki 
3.5. Przekształcenie paradygmatyczne ekologicznego modelu podejmowania decyzji 

4. Założenia metodologiczne badań   

4.1. Strategia badawcza    
4.2. Przedmiot, cel badań i problemy badawcze     
4.3. Narzędzia badawcze  
4.3.1. Skala pajdocentryzmu i familiocentryzmu    
4.3.2. Skala paternalizmu     
4.3.3. Orientacja na umieszczenie dziecka w środowisku zastępczym i orientacja na pozostawienie dziecka w rodzinie 
4.4. Przebieg badań i sposób analizy danych    
4.5. Ogólna charakterystyka respondentów    

5. Pracownicy socjalni i asystenci rodziny w kontekście przekształcenia paradygmatycznego – wyniki badań

5.1. Podejścia familiocentryczne i pajdocentryczne – charakterystyka badanych     
5.2. Podejście paternalistyczne – charakterystyka badanych     
5.3. Orientacja dotycząca zmiany środowiska opiekuńczego dziecka i wsparcia rodziców – charakterystyka badanych
5.4. Decyzja o zmianie środowiska opiekuńczego dziecka w kontekście paradygmatów 
5.5. Uwarunkowania decyzji pracowników socjalnych i asystentów rodziny o zmianie środowiska opiekuńczego dziecka w kontekście przekształcenia paradygmatycznego

6. Przekształcenie paradygmatyczne – implikacje teoretyczne i praktyczne   

6.1. Implikacje teoretyczne    
6.2. Implikacje praktyczne    

Zakończenie    

Załączniki    

Załącznik 1. Lista artykułów zidentyfikowanych w procesie celowego przeglądu literatury     
Załącznik 2. Skala podejść familiocentrycznego i pajdocentrycznego   
Załącznik 3. Skala paternalizmu    

Bibliografia

Wstęp

Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej jest zawsze sytuacją, którą można określić jako kryzysową. To kryzys nie tylko rodziny, lecz także – jeżeli nie przede wszystkim – dziecka, które zostaje przeniesione do nowego środowiska opiekuńczego. Umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej znacząco wpływa na jego dalsze losy. Często nie są to historie sukcesu, ale raczej zmagań z ogromnymi trudnościami, które odciskają swoje piętno na całym życiu dziecka, również dorosłym. Z kolei historie mówiące o doświadczeniach dzieci, które zostały w rodzinach dysfunkcyjnych, porażają swoim tragizmem i są świadectwem bezczynności (świadomej lub nie) odpowiednich służb.

Podjęcie decyzji o zamianie naturalnego środowiska opiekuńczego, jakim jest rodzina, na środowisko zastępcze, substytucyjne, nie należy do zadań łatwych. Także w odbiorze społecznym umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej wywołuje duże emocje i często spotyka się z zarzutami arbitralności i braku obiektywizmu. Choć w każdym przypadku ostatecznie o umieszczeniu dziecka w zastępczym środowisku opiekuńczym decyduje sędzia rodzinny, to w procesie, który do tego prowadzi, istotną rolę odgrywają pracownik socjalny i asystent rodziny. Przedstawiciele tych profesji często nie posiadają wystarczających danych i muszą dokonywać wyborów, których konsekwencji nie są w stanie przewidzieć. Rodzi to u nich napięcia i stany, w których trudno jest w pełni racjonalnie sugerować dany typ środowiska dla dziecka.

O wadze decyzji związanej z umieszczeniem dziecka w zastępczym środowisku opiekuńczym świadczy wydane przez Sąd Najwyższy stanowisko, w którym wskazuje się, że umieszczenie dziecka w jednej z form pieczy zastępczej jest najdalej idącą ingerencją w stosunki między rodzicami i dziećmi, a jednocześnie w prawa dziecka.

Dlatego tak istotne jest, aby każdy z tych wyborów odznaczał się wysoką trafnością oraz został dokonany w odpowiednim czasie. W wymiarze czasowym będziemy mieli do czynienia z dwoma rodzajami błędnych decyzji:

–    podejmowane za późno w wyniku zbyt pozytywnej i optymistycznej oceny sytuacji dziecka (false positive), co może prowadzić do zagrożenia bezpieczeństwa dziecka;
–    podejmowane zbyt szybko, wynikające ze zbyt negatywnej i pesymistycznej oceny rodziny (false negative), prowadzące do dekonstrukcji struktury rodziny i jej niepotrzebnej dezorganizacji.

Jednymi z najistotniejszych działań są właściwa ocena ryzyka dla dziecka i właściwa ochrona bezpieczeństwa dziecka z jednoczesnym zachowaniem jego prawa do wychowania w rodzinie.

Sytuacja dzieci opuszczonych wplata się w moje osobiste losy zawodowe. Pracując przez 12 lat jako wychowawca najpierw w Pogotowiu Opiekuńczym w Toruniu, a później w Placówce Opiekuńczo-Wychowawczej „Młody Las”, wielokrotnie zadawałem sobie pytanie, dlaczego niektóre dzieci trafiają do placówek we wczesnej fazie dysfunkcji rodziny, a niektóre dopiero w sytuacji poważnego zagrożenia lub po doświadczeniach np. wieloletniej przemocy ze strony dorosłych.

Badania pokazują, że nawet w ocenach podobnych sytuacji dzieci profesjonaliści nie są ze sobą zgodni. Wskazuje to nie tylko na niski poziom replikowalności decyzji, ale także na silną ich subiektywizację i nieświadomość wpływu różnych czynników, które te decyzje kształtują. Czasami nieistotne na pierwszy rzut oka czynniki, np. orzekanie przed przerwą w obradach lub po niej, fakt zjedzenia śniadania, miały znaczenie i wpływały na ostateczne postanowienia sędziów.

Spotykając na co dzień dzieci opuszczone, których historie życia wydają się nie do udźwignięcia przez dorosłych, trudno przejść obok nich obojętnie. Pytanie, czy możemy zmienić choć trochę rzeczywistość ponad 70 tys. dzieci w Polsce przebywających w pieczy zastępczej, to wyzwanie zarówno dla praktyków, jak i dla naukowców. Praca naukowa na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika i nabycie kompetencji badawczych pozwoliły mi, po wielu latach, na zmierzenie się z tym pytaniem, czego wynikiem jest niniejsza publikacja. Naturalne było dla mnie przyjęcie w tej książce perspektywy pedagogiki opiekuńczej, uzupełnianej koncepcjami pedagogiki społecznej, pedagogiki rodziny czy teorii pracy socjalnej, która dynamicznie rozwija się w wielu krajach na świecie.
Podjęcie tej tematyki wynika ponadto z pragnienia dalszej profesjona­lizacji zawodów pomocowych. Transformacje współczesnej rodziny wywołują na niespotykaną dotąd skalę problemy i kryzysy związane z jej funkcjonowaniem. S. Kawula wskazuje, że zachodzi potrzeba stałego doskonalenia zasad i metod socjalnej pomocy oferowanej polskiej rodzinie. Postulat ten obejmuje także podnoszenie poziomu refleksyjności, świa­domości skutków podejmowanych decyzji związanych ze zmianą środowiska opiekuńczego.

We współczesnej literaturze naukowej i badaniach brakuje refleksji nad etapeprzejścia z jednego środowiska opiekuńczego do innego. Dysponujemy badaniami nad konsekwencjami tego przejścia, stosunkowo dobrze opisane są zarówno środowiska opiekuńcze rodzinne, jak i piecza zastępcza, natomiast zdecydowanie brakuje analizy samego procesu zamiany środowiska. W tej publikacji chciałbym spojrzeć na rodzinę oraz system pomocy szerzej, nie skupiając się jedynie na dziecku, tak by wypełnić wspomnianą lukę.

Kluczowe dla mnie pytanie dotyczy tego, jakie czynniki warunkują podejmowanie decyzji o umieszczeniu dziecka w zastępczym środowisku opiekuńczym. Choć jak to zostało wskazane powyżej, ostatecznie decydują sędziowie rodzinni, to ich opinie są w dużym stopniu oparte na deklarowanych lub sugerowanych decyzjach pracowników socjalnych i asystentów rodziny. Są to profesjonaliści, którzy w obecnym kształcie systemu pomocowego i ochrony dziecka są najbliżej rodziny. Dlatego główną grupę badanych stanowili właśnie przedstawiciele tych zawodów.

Na powstanie tej książki miały też wpływ moje wcześniejsze badania dotyczące podejmowania decyzji w pracy socjalnej oraz umieszczania dzieci w pieczy zastępczej. Badania przeprowadzone za pomocą metody Q-sort pokazały, że poza dotychczas zidentyfikowanymi w literaturze przedmiotu czynnikami kluczowe są paradygmaty, które kształtują poszczególne czynniki. Najważniejsze z nich to paradygmaty paternalistyczny oraz familiocentryczny i pajdocentryczny. Metoda Q-sort pozwala na zidentyfikowanie nowych, wyłaniających się czynników, które wcześniej nie były dostrzegane. Jej główne zadanie stanowi ich odkrycie, natomiast nie jest ona przeznaczona do określenia, w jakim stopniu czynniki te rzeczywiście wpływają na podejmowanie decyzji. Dlatego pojawiła się konieczność prowadzenia dalszych badań, czego wynikiem jest ta książka. W teoriach czynnikowych można wyróżnić kategorie, które są szczegółowo opisane w kolejnych rozdziałach. Ze względu na ograniczenia wielkości badań pierwszym obszarem analiz będzie wpływ paradygmatu na czynniki związane z osobą decydenta. Głównym celem prezentowanych w tej publikacji badań jest weryfikacja zależności pomiędzy osobistymi paradygmatami (podejściami) pracowników socjalnych i asystentów rodziny a prawdopodobieństwem decyzji o zmianie środowiska opiekuńczego dziecka.
Monografia nie ma być tylko raportem z badań. Powinna posiadać również walor edukacyjny, szczególnie jeżeli dana tematyka nie ma jeszcze rozbudowanej bibliografii. Zdecydowałem się więc na pokazanie w pierwszej, teoretycznej części opracowania szerszego kontekstu i uwarunkowań decyzji. Zależało mi na tym, by książka mogła stanowić kompendium aktualnej wiedzy na temat umieszczania dzieci w pieczy zastępczej.

W rozdziale wprowadzającym przedstawiłem zagadnienia dotyczące dziecka opuszczonego i środowiska opiekuńczego. W drugim rozdziale omówiłem zmianę środowiska opiekuńczego, która następuje w wyniku interwencji opiekuńczej. Wskazałem warunki interwencji opiekuńczej oraz jej podstawy prawne. Opisałem ponadto poszczególnych interesariuszy biorących udział w procesie, szczególnie pracowników socjalnych oraz asystentów rodziny. Kolejny, trzeci rozdział pokazuje dotychczasowy stan wiedzy na temat czynników wpływających na zmianę środowiska opiekuńczego. Ostatni rozdział pierwszej części poświęciłem analizie paradygmatów paternalistycznego oraz familiocentrycznego i pajdocentrycznego.

Druga część książki jest szczegółową prezentacją wyników badań nad wpływem poszczególnych paradygmatów na podjęcie decyzji o pozostawieniu dziecka w rodzinie biologicznej lub umieszczeniu go w substytucyjnym środowisku opiekuńczym. Kolejne rozdziały są odzwierciedleniem procesu badawczego. Publikacja kończy się podsumowaniem badań oraz wskazaniem, w jaki sposób uzyskane wyniki wpływają na dotychczasową teorię i praktykę pedagogiki społecznej i pracy socjalnej.

Należy podkreślić, że publikacja Jarosława Przeperskiego przedstawi nowatorskie badania. Może być wskazówką dla reformowania aktualnego, cały czas niedoskonałego systemu wsparcia rodziny, pokazując efektywność pracy w oparciu o zasoby rodziny oraz współdziałanie rodziny i profesjonalistów oraz o co najmniej współpracę a najlepiej partnerstwo międzysektorowe. Opublikowana monografia będzie mieć znaczenie dla budowania profesjonalnej wiedzy, rozwiązań praktycznych w pracy socjalnej z rodziną oraz badań jej efektywności.

Moim zdaniem praca Jarosława Przeperskiego może stać się ważnym źródłem wiedzy dla szerokiego grona czytelników. Chodzi zarówno o badaczy pracy z rodziną, jak i praktyków: pracowników socjalnych, asystentów rodziny, kuratorów sądowych, sędziów zajmujących się zarówno wsparciem rodziny, jak i ochroną dzieci przed krzywdzeniem. Oczywiście, z pracy powinni skorzystać również studenci pracy socjalnej, resocjalizacji, pedagogiki, nauk o rodzinie, socjologii oraz pokrewnych dyscyplin.

z recenzji dr hab. Izabela Krasiejko prof. ucz.
Wydział Nauk Społecznych Uniwersytet Jana Długosza w Częstochowie